روزی که رضاشاه، جم را غافلگیر کرد!

• ۳ آبان ۱۳۱۸
فرادید | رضاشاه روز سوم آبان سال ۱۳۱۸ پس از ايراد نطقش در مراسم افتتاحيه مجلس دوازدهم، در تالار آيينه مجلس شوراى ملى بى مقدمه رو به احمد متين دفترى وزير عدليه وقت كرد و گفت: «دولت را شما تشكيل دهيد.»

محمود جم كه تا لحظه اى پيش از آن نخست وزير بود، هاج و واج ماند. رضاشاه كه چنين ديد به او گفت: «شما هم بياييد دربار با خودم كار كنيد!»

به اين ترتيب احمد متين دفترى، سياستمدارى كه در جوانى مدتى مستشار سفارت آلمان بود، در كمال ناباورى به نخست وزيرى ايران رسيد. در آن هنگام كمتر از دو ماه از آغاز جنگ جهانى دوم مى گذشت و رضاشاه در سخنرانى گشايش مجلس دوازدهم براى چندمين بار بر بى طرفى دولت ايران در جنگ تأكيد كرده بود. اما او با وجود اين اعلام رسمى، طبعاً نمى توانست آينده نگرى نكند و به نظر مى رسد نخست وزير كردن متين دفترى از جنس همين آينده نگرى ها بوده است. محاسبه رضاشاه البته نادرست از آب درآمد و نطق افتتاحيه او براى مجلس دوازدهم، آخرين نطق افتتاحيه او براى مجلس شوراى ملى بود.

• وزير دادگسترى
احمد متين دفترى فرزند ميرزا محمودخان عين الممالك (نايب وزير دفتر و مهردار دربار مظفرالدين شاه) بود و در سال ۱۲۷۵ در تهران متولد شد. او پس از گذراندن تحصيلات ابتدايى، به مدرسه آلمانى تهران وارد شد. چندى بعد به تحصيل در مدرسه علوم سياسى پرداخت و مدتى منشى سفارت آلمان بود. بعد به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. او كه لقب متين الدوله گرفته بود همزمان با كار در وزارت خارجه در مدرسه عالى حقوق تحصيل كرد.

پس از كودتا با سردارسپه آشنا شد و مدتى بعد به عضويت حزب راديكال على اكبرخان داور درآمد و به انتشار مقالاتى در روزنامه «مرد آزاد» او پرداخت. بنابراين با آغاز سلطنت رضاشاه، متين دفترى نيز به همراه داور به وزارت عدليه رفت و در ايجاد تشكيلات جديد دادگسترى نقش مهمى به عهده گرفت. او مدتى به عنوان ديپلمات به اروپا فرستاده شد و توانست در دانشگاه ژنو در مقطع دكتراى حقوق تحصيل كند. متين دفترى در بازگشت به ايران به معاونت وزير دادگسترى رسيد، در محاكمه تيمورتاش (وزير سابق دربار رضاشاه) نقش مؤثرى ايفا كرد و سرانجام در سال ۱۳۱۵ در كابينه محمود جم به وزارت دادگسترى رسيد.

در جريان ازدواج محمدرضا پهلوى (وليعهد وقت) با فوزيه، متين دفترى توانست با پيشنهاد ماده واحده اى كه فوزيه را با تصويب مجلس به صفت «ايرانى» متصف مى كرد، مشكل قانونى اين ازدواج را حل كند و دل رضاشاه را به دست آورد. او در هنگام تقديم لايحه مذكور در مجلس گفته بود: «سرچشمه تمام نيك بختى هاى ما وجود شاهنشاه عظيم الشأن ماست و البته خوشبختى اعضاى معظم خاندان شاهنشاهى خصوصاً وجود مبارك والاحضرت همايون ولايتعهد خوشبختى و سعادت همه ماست...» متين دفترى در هيأتى كه به همراه وليعهد براى انجام مراسم عقد عازم مصر شد، عضويت داشت و در مصر نيز خدمات فراوانى انجام داد. خود او اين خدمات را از دلايل انتخاب ناگهانى اش به نخست وزيرى دانسته است. او البته در كتاب خاطراتش دلايل ديگرى هم براى اين انتخاب برشمرده است.

• نخست وزير
عصر روزى كه رضاشاه در مجلس با به زبان آوردن جمله اى، محمود جم را از نخست وزيرى عزل و متين دفترى را به جاى او منصوب كرد، هر دوى آنها براى ديدار شاه به قصر رفتند. رضاشاه در حالى كه متين دفترى را براى مذاكره در مورد تركيب كابينه جديد به اتاق خود مى برد، رو به رئيس دفترش كرد و با اشاره به جم گفت: «آقاى وزير دربار هم مشغول كار جديدشان بشوند». او در واقع با به كار بردن اين تعبير، سمت «وزارت دربار» را كه از زمان عزل تيمورتاش، از دربار سلطنتى حذف شده بود، اعاده كرد و آن را به جم سپرد.

اما هنوز كسى به درستى سر در نمى آورد كه چرا متين دفترى ناگهان به نخست وزيرى رسيده است. او خود در خاطراتش كه به نام «خاطرات يك نخست وزير» منتشر شده است، چند دليل براى اين انتخاب رضاشاه برشمرده است: «من شخصاً هيچ اقدامى براى احراز اين مقام نكرده بودم. اصولاً در آن زمان اين گونه تشبث ها مجاز و معمول نبود. نه دستجات پارلمانى وجود داشت نه احزب سياسى. تصميم گيرنده شخص شاه بود و براى خود محاسباتى داشت و آن محاسبات بر مبناى اصولى بود كه شاه تدريجاً آنها را در نظر مى گرفت. در كابينه جم افرادى چون على منصور، على اصغر حكمت نسبت به من حق تقدم داشتند و سابقه وزارت آنها طولانى تر از سابقه وزارت من بود.»

او سپس چند دليل براى انتخاب خود از سوى رضاشاه بر مى شمارد. نخست اينكه روزى رضاشاه از وزرا خواسته كه در مورد يك مسئله بين المللى نظر خود را مكتوب به او ارائه كنند و شاه مقاله متين دفترى را بيش از ديگران پسنديده است. دوم اينكه شاه خدمات متين دفترى را در ماجراى ازدواج وليعهد به ياد داشته و ديگر اينكه توجه شاه در هيأت وزيران جم، بيش از ديگران به متين دفترى بوده و او را فرد با تدبيرى مى شناخته است: «در حقيقت من مشاور حقوقى شاه بودم و چون به طرز فكر او آشنا بودم، مطالب را طورى عنوان مى كردم كه مورد پسند او واقع شود.» اما به نظر مى رسد دليل اصلى انتخاب متين دفترى به نخست وزيرى چيز ديگرى بود. روابط ايران و آلمان از زمان به قدرت رسيدن هيتلر مرتب رو به گسترش بود و در نزديك به دو ماهى كه از آغاز جنگ جهانى دوم مى گذشت، ارتش آلمان در تمام جبهه ها به سرعت پيش مى رفت. به گفته متين دفترى: «يك فرض ديگر هم براى نخست وزيرى من وجود داشت و آن اين بود كه تحصيلات من در مدرسه ايران و آلمان انجام گرفته بود و گذشته از تسلط به زبان آلمانى مدتى هم در سفارت آلمان مستشار بودم. شاه در آن ايام، آلمان را برنده جنگ مى دانست و شايد اين موضوع هم در تصميم رضاشاه بى تأثير نبوده است.»

به هر حال مدت نخست وزيرى متين دفترى بيش از هشت ماه طول نكشيد. روز ۴ تير ۱۳۱۹ شاه با خشم و پرخاش و در حالى كه چند بار عصايش را به پشت و شانه متين دفترى مى كوبيد دستور بازداشت او را صادر كرد. شاه به متين دفترى هم بدگمان شده بود و تصور مى كرد در توطئه اى عليه او نقش داشته است.