داستان شیر و خرس و گربه ایرانی

فرادید | مهاجرت معروف نمايندگان مجلس شوراى ملى و رجال سياسى ايران به قم در جريان جنگ جهانى اول كه به تشكيل «كميته دفاع ملى» و دولتى موقت در كرمانشاه انجاميد، روز ۱۸ آبان ۱۲۹۴ و همزمان با ورود قشون روسيه به كرج و قرار گرفتن پايتخت در آستانه اشغال آغاز شد.

به گزارش مجله تاریخ فرادید ، در اين هنگام از شروع جنگ جهانى اول يك سال و سه ماه مى گذشت و با وجود اينكه دولت ايران از ابتدا بى طرفى خود را اعلام كرده بود، نيروهاى نظامى هر چهار كشور اصلى درگير در جنگ (انگلستان و روسيه از يك سو و آلمان و عثمانى از سوى ديگر) به خاك ايران وارد شده بودند.


احمدشاه جوان كه تنها چند روز پيش از آغاز جنگ جهانگير به سن قانونى رسيده بود، در آبان ماه ۱۲۹۳ فرمان بى طرفى ايران را صادر كرد و در آن نوشت: «... نظر به اينكه روابط وداديه ما به حمدالله با دول متخاصمه برقرار است، براى اينكه عموم اهالى از نيات مقدسه ما در حفظ و صيانت اين روابط حسنه نسبت به دول متحاربه مطلع باشند، امر مى فرماييم كه جناب مستطاب اجل اشرف افخم اكرم مهين دستور معظم مستوفى الممالك، رئيس الوزراء و وزير داخله، فرمان ملوكانه را به فرمانفرمايان و حكام و مامورين دولت ابلاغ دارند كه دولت ما در اين موقع مسلك بى طرفى را اتخاذ و روابط دوستانه خود را با دول متخاصمه كماكان حفظ و صيانت مى نمايد...» (نقل شده در «روزشمار تاريخ ايران، از مشروطه تا انقلاب» باقر عاقلى)


اما تنها پنج روز پس از صدور اين فرمان و اعلام بى طرفى ايران توسط دولت مستوفى، قشون عثمانى و ماموران آلمان به آذربايجان ايران حمله كردند. نكته بسيار تاثيرگذار ديگر اين بود كه علماى شيعه در عراق بلافاصله عليه نيروهاى متفقين و به نفع عثمانى اعلام جهاد كردند و از آن پس افكار عمومى ايرانيان يكسره به سوى متحدين گرايش يافت. رفتارهاى پيشين دولت هاى روسيه و انگلستان نيز مزيد بر علت شد و كار را به جايى رساند كه شاه و دولت براى ترك بى طرفى و پيوستن به اردوى متحدين تحت فشار قرار گرفتند. يكى از مهمترين حوادثى كه فشار افكار عمومى عليه موضع رسمى دولت ايران را نشان مى داد، اقدام آيت الله حائرى (شيخ العراقين) در تسليم فتواى جهاد با امضاى علماى نجف به احمدشاه در فروردين ۱۲۹۴ بود. چند روز پس از آن نيز مردم كرمانشاه و تهران در استقبالى كم نظير از وزراى مختار آلمان و ايتاليا كه به پايتخت مى رفتند، تمايلات خود را به روشنى نشان دادند.


تا اينجا ارتش عثمانى و مأمورين آلمان در مناطق جنوب و مركز ايران كه حوزه نفوذ انگلستان محسوب مى شد به عمليات ايذايى و اطلاعاتى مشغول بودند. آنها يك بار موفق شده بودند اروميه و تبريز را به تصرف درآورند كه البته ارتش روسيه فوراً آنها را از آذربايجان عقب رانده بود. در اين ميانه فشار نمايندگان سياسى دولت هاى متخاصم و اختلافات شديد داخلى به ويژه در مجلس شوراى ملى چنان شرايط بى ثباتى به وجود آورد كه احمدشاه ناچار شد در طول سه ماه (از اواسط ارديبهشت تا اواسط مرداد ۱۲۹۴) شش فرمان رئيس الوزرايى صادر كند. در ميان همين كشمكش ها بود كه خبر حركت قواى روسيه از قزوين به سوى تهران منتشر شد و از سوى ديگر انگليسى ها براى خنثى كردن تحركات واسموس آلمانى در جنوب، بندر بوشهر را تصرف كردند.


مهاجران
حركت روس ها به سوى تهران و تصرف بوشهر توسط انگليسى ها گروه بزرگى از نمايندگان مجلس سوم را به صرافت ترك تهران و تشكيل نيرويى براى مقاومت انداخت. ملك الشعراى بهار كه در آن هنگام نماينده مجلس بود در اين باره نوشته است: «مستوفى الممالك رئيس الوزراء (و از سران حزب دموكرات) تصميم گرفت شاه را از پايتخت حركت داده به اصفهان ببرد و قبلاً هم به كميته دموكرات و بعضى وكلا محرمانه دستور داده بود كه از تهران به قم رهسپار شوند و اين دستور را در قصر ابيض به من و شاهزاده سليمان ميرزا شخصاً داد و گفت: از تهران برويد. بالاخره ژاندارمرى با مهمات و از سفراى دول متحده سفير آلمان و جمعى از نمايندگان مجلس و مردم متفرقه به سوى قم عزيمت كردند.» («تاريخ مختصر احزاب ايران»)

علماى قم همزمان عليه متفقين فتواى جهاد دادند. مجلس از اكثريت افتاد و تعطيل شد. وزراى مختار روسيه و انگلستان كه از انتقال پايتخت به اصفهان (خارج از حوزه نفوذ هر دو كشور) نگران بودند به ديدار احمدشاه رفتند و سرانجام قرار شد حركت قواى روسيه به سوى تهران متوقف شود؛ هر چند آنها راه خود را به سوى ساوه و قم كج كردند پس از مدتى قم را به اشغال درآوردند. كميته دفاع ملى كه در قم تشكيل شده بود به اصفهان و از آنجا به كرمانشاه منتقل شد و در اتحاد با حاكم وقت لرستان و خوزستان و عشاير قشقايى، يك دولت موقت دفاع ملى تشكيل داد. انگليسى ها در مقابل عشاير خمسه و بختيارى و قبايل عرب را عليه دولت موقت مسلح كردند. با نزديك شدن ارتش روسيه از شمال و از دست رفتن همدان، مهاجران كرمانشاه را به سوى قصر شيرين و كرند ترك كرد. روس ها در طول اسفندماه، اصفهان و كرمانشاه را نيز اشغال كردند و كميته دفاع ملى در بهار سال بعد به بغداد و كاظمين منتقل شد.


* در توضیح این کاریکاتور نوشته شده است:
2 اکتبر 1907 میلادی - گربه بی‌آزار بدردبخور
شیر بریتانیایی (در خطاب به خرس روسی): «اینجا رو ببین! تو میتونی با سر گربه بازی کنی، منم با دمش. بعد جفتمون هم می‌تونیم پشتش رو نوازش کنیم.»

گربه ایرانی: «من اصلا یادم نمیاد که در این مورد کسی با من حرف زده باشه.»


نيروهاى متفقين تا اينجا ابتكار عمل را در بيشتر نقاط ايران به دست گرفته بودند. اما از اوايل تابستان سال بعد، هنگامى كه كميته دفاع ملى به كمك عثمانى ها كرمانشاه را بار ديگر تصرف كردند، ورق برگشت. ارتش عثمانى همدان و بعد قزوين را تصرف كرد و به سوى تهران به حركت درآمد.


سفراى متفقين اعضاى خانواده خود را راهى اروپا كردند و به شاه اطلاع دادند كه در حال خروج از تهران هستند. اما پيشروى قواى عثمانى ادامه نيافت و توازن قوا از زمستان، تحت تاثير شرايط عمومى جنگ بار ديگر به هم خورد. سپاه انگليس در جنوب ارتش ششم عثمانى را در هم شكست و چند روز بعد بغداد را تسخير كرد. همزمان انقلاب روسيه به پيروزى رسيد و جنگ جهانى مدتى بعد به نفع متفقين پايان يافت.

*توضیحات: