چگونه بحران را مدیریت کنیم؟

زلزله بر اثر خارج شدن ناگهانی انرژی از داخل پوسته زمین و امواج ناشی از آن ایجاد می شود. زمین لرزه های کوچکی که پیش از وقوع زلزله اصلی رخ می دهد. اقدام هایی مانند ایجاد ساخت و سازهای های مقاوم و ایجاد پوشش های گیاهی می تواند به کنترل و کاهش این خسارت ها کمک کند. برگزاری دوره های آموزشی لازم و دانستن روش برخورد مناسب در چنین زمان هایی نیز از اقدام های پیشگیرانه در کاهش آسیب های طبیعی به شمار می رود.

ایران به عنوان کشوری زلزله خیز در طول تاریخ زلزله های مخرب بی شماری را تجربه کرده است که در آخرین مورد، زمین لرزه ای به بزرگی 7.3 درجه در امواج درونی زمین (ریشتر) در ساعت 21 و 48 دقیقه یکشنبه شب بخش های غربی ایران و شهرهای مختلف عراق و مناطقی در کشورهای ترکیه، ارمنستان، کویت، عربستان سعودی و امارات متحده عربی را به لرزه درآورد.

شدت این زمین لرزه به حدی بود که در بیشتر استان های کشور احساس شد و محل وقوع آن استان کرمانشاه(حوالی ازگله) بود. همچنین در ادامه، پس لرزه هایی به بزرگی 4.6 و 4 ریشتر این منطقه را لرزانده و تاکنون بیش از 200 کشته و بیش از یک هزار و700 مصدوم داشته است.

تلفات و مصدومان حادثه زلزله دیشب که در غرب کشور رخ داد رو به افزایش است و بیمارستان های تهران برای پذیرش این مصدومان به حالت آماده باش درآمده اند. نیروهای کمکی هلال احمر و دیگر نهادها به مناطق زلزله زده اعزام شده اند.

عبدالرضا رحمانی فضلی وزیر کشور در حاشیه جلسه ستاد مدیریت بحران کشور درباره این زلزله گفت: متاسفانه این زلزله ۷.۳ ریشتری که در کرمانشاه آمده زلزله بزرگی است. تلاش شده است که در اولین مراحل همه امکانات بسیج شود، دستگاه های اجرایی و ‌اعضای ستاد همگی در استان تشکیل جلسه داده اند و در تهران در وزارت کشور هم این جلسه تشکیل شده، همچنین استان های مجاور کرمانشاه نیز درحالت آماده باش به سر می برند.

زلزله شب گذشته بهانه ای شد تا دیدگاه های «علی مرادی» رییس مرکز لرزه نگاری کشور وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و عضو هیات علمی این دانشگاه را مرور کنیم.

موقعیت ایران به لحاظ وقوع زلزله

ایران به دلیل قرار گرفتن در کمربند کوهزایی آلپ- هیمالیا، یکی از منطقه های لرزه خیز دنیا به شمار می رود. با نگاهی گذرا به نقشه گسل های فعال کشور می توان دریافت که شهرهای ایران در نزدیکی گسل های فعال قرار دارند و یکی از شناسه های کشور ما وقوع زلزله محسوب می شود.

سازمان های متولی در امدادرسانی به زلزله زدگان

موسسه ژئوفیزیک به صورت مستقیم با ثبت و تعیین محل زلزله سرو کار دارد. سازمان مدیریت بحران کشور، نقش اصلی در مباحث پیشگیری، مقابله و مدیریت در خصوص بحران های ناشی از بلایای طبیعی از جمله زلزله را ایفا می کند. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نیز در این زمینه نقش کلیدی دارد.

سازمان ها و مرکزهای زیادی در کشور در این زمینه فعالیت می کنند که از جمله آنها می توان به پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، سازمان نقشه برداری، سازمان پیش گیری و مدیریت بحران شهر تهران اشاره کرد. البته در بیشتر اداره ها و سازمان ها نیز برنامه هایی برای کاهش خسارت های زلزله صورت می گیرد.

آگاهی بخشی به مردم مولفه ای مهم در کاهش خسارات

آگاهی بخشی یکی از نکته های کلیدی در رویارویی با بحران ها محسوب می شود. زمانی که آگاهی کافی درباره بحران ها وجود نداشته باشد به دلیل نبود اطلاعات کافی درباره ابعاد حادثه ممکن است، بزرگی حادثه به درستی تخمین زده نشود و در این زمان فرد احساس واماندگی و تسلیم کامل در برابر رویداد خواهد داشت.

واقعیت این است زلزله رخدادی زیانبار به شمار می رود اما می توان با آن مقابله کرد. حتی اگر زمین لرزه ای در یک شهر بزرگ چون تهران روی دهد، تمام شهر آسیب جدی نخواهد دید. بنابراین می توان با ایجاد زیر ساخت های لازم در نقطه های مختلف شهرهای بزرگ با پیامدهای این حادثه رو به رو شد.

با توجه به تجربه کشورهای گوناگون، اگر مردم این پدیده طبیعی را به درستی بشناسند و بر اجرای صحیح قانون ها به ویژه در بخش ساخت و سازها نظارت داشته باشند، می توان آسیب های زلزله را کاهش داد. در بسیاری از زمان ها امکان ایمن سازی تمام سازه وجود ندارد اما می توان با ثابت کردن برخی از اجزای درون ساختمان از بروز تلفات جلوگیری کرد. جامعه باید یاد بگیرد که با این پدیده زندگی کند.

همانگونه که مردم نیوزلند این گونه زندگی می کنند. این کشور منطقه ای زلزله خیز محسوب می شود که حتی پایتخت آن بر روی گسل قرار دارد اما مسوولان آن با برگزاری دوره های آموزشی مداوم توانسته اند، میزان آسیب ها و تلفات این رخداد را کاهش دهند.

در ایران عده ای تصور می کنند که با وقوع زلزله همه چیز پایان می یابد و راهی برای مقابله با آن وجود ندارد و شماری نیز به صورت کلی زمین لرزه و احتمال رخداد آن را به دست فراموشی سپرده اند. بنابراین به نظر می رسد برای کشور ما نیز برگزاری دوره های آموزشی به ویژه از مسیر آگهی های کوتاه مدت تلویزیونی امری ضروری است.

نهادهای آموزشی و فرهنگی متولی فرهنگ سازی

اکنون در مدرسه ها، روزی برای زلزله در نظر گرفته شده است که در آن مانور زلزله برگزار می شود، این امر معلمان و دانش آموزان را وامی دارد تا دستکم یک روز در سال به این موضوع بیاندیشند. در مجموع می توان گفت مدرسه ها، صدا و سیما، شبکه های خبری، مطبوعات و شبکه های اجتماعی نقش مهمی را در این عرصه ایفا می کنند.

کیفیت نامناسب سازه ها در برابر زلزله

تمام ساختمان ها شناسنامه دارند اما با این وجود برخی سازه ها از کیفیت مناسب برخوردار نیستند و شماری از سازه ها نیز در مکان هایی بنا می شوند که در زمان بروز آسیب های زمین لرزه، تمهیدات امداد و نجات در آن منطقه مشکل است.

امکان پیش بینی زلزله

ثبت خرد لرزه ها کمک می کند نوعی آمادگی برای رخداد زمین لرزه بزرگ احتمالی به وجود آید یا گسل های پنهان و ناشناخته شناسایی شوند و تغییر رفتار یک گسل پایش شود. شبکه های لرزه نگاری دیجیتال مرکز لرزه نگاری، 2 دهه قدمت دارند و بخشی از ابزارهای آن بایستی بروز رسانی شوند که در دست اجرا قرار دارد اما بیش از 70 درصد از تجهیزات این مرکز به صورت کامل برابر با استانداردهای جهانی و مدرن است.

به دلیل مشکل های بودجه ای، روند توسعه ای برای تعدادی از ایستگاه های لرزه نگاری به کُندی صورت می گیرد و شمار کنونی ایستگاه ها برای کشور کافی نیست. اکنون 118 ایستگاه در سراسر کشور در حال فعالیت هستند، در حالی که در برنامه های در نظرگرفته شده برای این بخش می بایست پیش از پایان برنامه پنجم توسعه این تعداد به 400 ایستگاه می رسید.

این موضوع نشان می دهد، شمار ایستگاه های لرزه نگاری هنوز با برنامه های توسعه ای همخوانی ندارد و کمبود ایستگاه های لرزه نگاری باعث می شود که خردلرزه ها به ثبت نرسند. البته در شهرهای بزرگ تلاش بر این بوده است که زلزله های با بزرگای یک و بیشتر ثبت شود اما برای بسیاری از منطقه های دیگر هنوز این موضوع امکان پذیر نیست.

موضوع پیش بینی به قبل از رخداد باز می گردد اما این ابزارها زمانی عمل می کنند که زلزله آغاز شده است و هنوز زمان مخرب آن نرسیده باشد. پیش بینی هنگامی روی می دهد که افراد بتوانند زمان، مکان و بزرگی یک زمین لرزه را پیش از وقوع اعلام کنند و اکنون دانش پیش بینی این رخداد در جهان وجود ندارد. البته می توان با حذف پارامتر بزرگا، با استفاده از تاریخچه ها و کارهای آماری که درباره گسل ها وجود دارد، اعلام کرد که به عنوان نمونه در هفته آینده در چه منطقه هایی احتمال وقوع زلزله وجود دارد اما نمی توان بزرگای زلزله ها را مشخص کرد.

اینک تا میزانی پیش بینی زلزله های کوچک امکان پذیر است اما زلزله های بزرگ به دلیل اینکه به ندرت اتفاق می افتند و برقراری ارتباط آماری مناسب میان آنها امری مشکل است، نمی توان این نوع زلزله ها را پیش بینی کرد و در صورت این اقدام، نبود قطعیت بسیار بالا خواهد بود. به طور کل برای زلزله های بزرگ امکان پیش بینی وجود ندارد.