نمایشِ مرگ

خودکشی دو دختر ١٥ ساله در اصفهان یکی از تکان‌دهنده‌ترین حوادث امسال است. درباره دلایل این حادثه که آبان ماه امسال رخ داد گمانه‌زنی‌های متعددی شد. از جمله اینکه در ابتدا احتمال ارتباط میان خودکشی این دو نوجوان و چالش «نهنگ آبی» مطرح شد، اما بعدا این احتمال از سوی کارشناسان و اورژانس رد شد. ضرورت شناخت ابعاد خودکشی دو نوجوان اصفهانی موجب شد تا حلقه مطالعات مسائل اجتماعی زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران روز دوشنبه ١٨ دی ماه نشست تخصصی تحلیل جنسیتی خودکشی‌های اجتماعی را برگزار کند.

خودکشی زنان و فقدان حمایت‌های اجتماعی
زهرا دلپیشه، پژوهشگر زنان و جنسیت از افزایش آمار اقدام به خودکشی در میان زنان ابراز نگرانی کرد: «اقدام به خودکشی در زنان، سه برابر مردان است. مطابق آمار‌هایی که رییس اورژانس اجتماعی ایران چند سال پیش اعلام کرد، اگرچه میزان خودکشی منجر به مرگ در مردان از نظر آماری بیشتر است ولی اقدام به خودکشی در زنان بیشتر از مردان است.

درباره دلایل این مساله هم بنابر جنسیت بحث و تحلیل‌های جنسیتی زیادی انجام شده است. عوامل محیطی و اجتماعی در این موضوع دخیل هستند.

محیط خانوادگی افراد، کنترل مردسالارانه بر زنان در خانواده و جامعه تا روش‌های تربیتی متفاوت و جنسیت زده در مورد دختربچه‌ها و پسربچه‌ها یا احساس مورد تبعیض بودن در جامعه، ازدواج‌های اجباری قبل از سن قانونی، اختلافات شدید و خشونت‌های خانوادگی که اغلب از نوع نهانی و خاموش نیز هستند، در کنار حاکمیت سنت‌ها و عرف بر کنش‌های فردی زنان و محرومیت گسترده آن‌ها در خانواده و جامعه، از مهم‌ترین عوامل افزایش خودکشی در بین زنان و دختران به شمار می‌روند.»

دلپیشه افزود: در چنین شرایط اجتماعی، خودکشی به مثابه واکنش در برابر درد و رنج است و اینکه زنان در موقعیت‌های خاص به اقدام به خودکشی می‌کنند، بیشتر از ویژگی‌های فردی و روانی به مساله فقدان حمایت‌های اجتماعی مرتبط است. خودکشی به عنوان راهی برای رهایی از موقعیت نامناسب و اندوهناک انتخاب می‌شود و در زمینه نوع اجتماعی صورت گرفتن آن، حامل پیامی است به جامعه در آخرین لحظات زندگی فرد که می‌خواهد به صورت فریاد اعتراضی به وضعیت خود در قالب نمایش مرگ آن را منتقل کند.

این پژوهشگر حوزه جنسیت تصریح کرد: «برخی باور‌های فرهنگی، مانند مسائل و مفاهیم عرفی شده و رایج در باور عام همچون ناموس‌پرستی، حفظ حیثیت و آبرو و سایر موارد از این دست، موجب می‌شوند زنان به طور ناخواسته از رشد اجتماعی و اقتصادی محروم شوند و امکان این را نداشته باشند که به شیوه‌های دیگری زندگی خود را متحول کنند، از این رو اولین و آخرین راهکار را نمایش مرگ در مقابل دیدگان جامعه می‌بینند.»

به گفته دلپیشه در مورد خودکشی دو نوجوان اصفهانی و موارد مشابه، دلایلی، چون عدم توانایی ارتباط صحیح با جنس مخالف و نبود بستر لازم برای طرح کردن مشکلات و صحبت از این موضوعات در خانواده، نقش دارد: «در محتوای فیلم منتشر شده از این دو نوجوان هم تا حدی این موارد ملموس بود. اما باید در نظر داشت که چنین مشکلاتی از طریق تفکیک جنسیتی یا پاک کردن صورت مساله حل نمی‌شوند.»

پیام خودکشی‌های زنان چیست؟
رابعه موحد، مدرس دانشگاه و پژوهشگر مسائل زنان و خانواده دیگر سخنران این نشست بود. او طرح بحث آماری درباره خودکشی، گفت: «طبق آمار خودکشی سازمان بهداشت جهانی از هر هشت هزار نفری که خودکشی منجر به مرگ می‌کنند نیمی از آن افراد ایرانی هستند که از آن میان ٣٥ درصد زن و ٦٥ مرد هستند. اما در اقدام به خودکشی که منجر به مرگ نشود، در واقع این آمار معکوس است.»

به گفته موحد میزان خودکشی در زنان جهان سوم، زنان جوان و زنان متاهل بیشتر است. این پژوهشگر مسائل زنان و خانواده در ادامه گفت: «انتخاب بین زندگی کردن یا خودکشی با مهارت‌ها و ساختار شخص ارتباط دارد. زمانی که تجارب ناگوار بیش از حد تحمل است مکانیسم‌هایی که منجر به خودکشی می‌شود، شکل می‌گیرند.

ناتوانی از حل مشکل و این تصور که در آینده هم امیدی نیست منجر به خودکشی می‌شود راه‌هایی به زنان یاد داده شده که منفعلانه عمل می‌کنند. زنانه بودن این رفتار حاکی از پذیرش این ضعف است که ما زنان نمی‌توانیم بدون حمایت مردان به جایی برسیم. چرا زنان اقدام به خودکشی می‌کنند؟ این اقدام در اکثر زنان به این دلیل است که می‌خواهند این پیام را برسانند: مرا ببینید با من بهتر باشید.»

موحد در خصوص خودکشی دو نوجوان اصفهانی هم گفت: «نکات پنهان دراین خودکشی زیاد است و فکر نمی‌کنم که بتوان آن را از نوع خودکشی اجتماعی محسوب کرد.

گاهی نوجوان توان مدیریت شرایط بحرانی که در آن قرار می‌گیرد را ندارد و گاهی با اتفاقی در خانواده ناگهان چنین شرایطی برای نوجوان رخ می‌دهد.» او با اشاره به فقدان فرهنگ گفت‌وگو در خانواده‌ها، گفت: «خانواده حاضر نیست به حرف فرزندان و نوجوانان و جوانان خانواده گوش کند، از طرفی فقدان رابطه عاطفی، میل به مردن را بیدار می‌کند و شرایط اجتماعی و مردسالاری حاکم در جامعه هم خودکشی را ویژه و قابل بحث‌تر می‌کند، در واقع این موارد منجر می‌شوند که خودکشی زنانه شود.

البته باید تاکید کرد این‌ها همه برآمده از باوری است که زن را در موضع ضعف می‌داند؛ باوری که از سوی جامعه القا و نهادینه می‌شود.»

سطح اضطراب نوجوانان بالا است
حسام فیروزی، روانپزشک کودک، نوجوان و خانواده دیگر سخنران این نشست بود. فیروزی در سخنانش موضوع بحران‌های خاص نوجوانان و دخالت این بحران‌ها در خودکشی‌های اجتماعی را مورد توجه قرار داد. او در ابتدا گفت: «مغز زنان و مردان تفاوتی ندارد ولی ترشح هورمونی آن‌ها فرق دارد.

ساختار زنانه مغز پیشرفته‌تر از ساختار مردانه است. پس زن‌ها به لحاظ تکاملی بالاتر هستند، اما بحث تمایز در تکامل بیشترین نقش را دارد هرچه تمایز شکل می‌گیرد موجود پیشرفته‌تر می‌شود. در بحث مرگ انسان‌ها مهم‌ترین نیاز، تامین امنیت است. امنیت فاصله زندگی و مرگ است، هرچه ما را به سمت مرگ سوق می‌دهد برابر با خطر است و هرچه به سمت زندگی ما را سوق دهد مساوی با قدرت است.

وقتی حس خطر می‌کنیم، یعنی ارزیابی از خطر، منجر به خودکشی می‌شود. ما می‌دانیم که بزرگ‌ترین معضل انسان همواره مرگ است، اما ناگهان چه می‌شود که این میل به مرگ شکل می‌گیرد؟»

فیروزی با طرح این پرسش افزود: «در نوجوانی ترس از مرگ انکار می‌شود. از یکسو هورمون‌های نوجوان در حال غلیان هستند و از طرفی دیگر در دنیای مدرن نوجوانان گرایشات خاص خود را دارند. دنیای مدرن دایم ما را ناکام می‌کند در حالی که دنیای قدیم اینگونه نبود.

پس در این جهان مدرن نوین، سطح اضطراب بالاست، چون خواسته‌ها زیاد است. نوجوان هنوز بخشی از وجودش کودک است و انتزاع او تازه در حال شکل‌گیری است و هنوز نمی‌تواند به خوبی پشت یک مساله و ابعاد مخفی و جانبی آن را ببیند. با توجه به همه این موارد در بررسی خودکشی دو نوجوان اصفهانی که به راحتی در مورد بعد مرگ خود هم چنانچه در فیلم منتشر شده دیدیم، حرف می‌زدند، می‌توان گفت: آن‌ها هم تا حدی نتوانسته‌اند مرگ را تصویر و درک جدی کنند.»

این روانپزشک درباره علت بیشتر بودن آمار اقدام به خودکشی‌هایی که منجر به مرگ نمی‌شوند در زنان، گفت: «روان زنانه دارای امید بیشتری نسبت به روان مردانه است و روحیه مسوولیت‌پذیری در زن سبب می‌شود که از ابزاری استفاده کند که خودکشی به طور قطعی تحقق نیابد؛ از این رو گفته می‌شود که شاید بیشتر خودکشی‌های زنان به صورت نمایشی و اعتراضی هستند تا به قصد جدی مردن. البته در مواردی هم این طور نیست و دلیل خودکشی همان قرار گرفتن در تنگنا‌های جدی است.»