برجام در مرز بقا و نابودی

امیر علی ابوالفتح کارشناس مسائل آمریکا روز ۱۲ ماه مه (۲۲ اردیبهشت) دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده موظف است بر اساس قوانین داخلی این کشور در مورد یکی از تحریم‌های اعمال شده علیه جمهوری اسلامی ایران درخصوص فعالیت‌های هسته‌ای تصمیم‌گیری کند. این تحریم به بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران ارتباط دارد که بر اساس «برنامه جامع اقدام مشترک» برجام به تعلیق در آمده است.

دونالد ترامپ در روز ۱۲ ژانویه، در زمان سر رسید ۱۲۰ روزه تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران اعلام کرد اگر شرایط ایالات‌متحده محقق نشود، این کشور از توافق هسته‌ای با ایران خارج خواهد شد. شرایط ترامپ عبارتند از:

- محدود‌سازی فعالیت‌های موشکی ایران

- تضمین بازرسی از کلیه سایت‌های ایران از جمله سایت‌های نظامی

- تغییر در جدول زمانی محدودیت‌های هسته‌ای ایران موسوم به «بند‌های غروب برجام»

کمتر از یک هفته به زمان تصمیم‌گیری ترامپ درخصوص برجام باقی مانده است و به همین دلیل این روز‌ها بازار گمانه‌زنی در مورد آینده برجام قوت گرفته است. با توجه به مواضع اعلامی رئیس‌جمهوری آمریکا و فعالیت بازیگران برجامی و غیر برجامی، چندین سناریو در مورد توافق هسته‌ای محتمل به نظر می‌رسد.

سناریو‌های آمریکا

۱ - سناریوی بقا

در این سناریو، رئیس‌جمهوری آمریکا به دلیل فشار جهانی و نگرانی از اقدام شدید ایران در کنارگذاشتن تعهدات برجامی، تعلیق تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را تمدید و بار دیگر ضرب الاجلی برای رسیدن به توافق «بهتر» مطرح خواهد کرد. اعلام خبر موافقت سران سه کشور اروپایی عضو برجام - بریتانیا، فرانسه و آلمان - مبنی بر پذیرش شروط سه گانه فوق، تحقق این سناریو را محتمل‌تر کرده است. با این حال، به دلیل بدل شدن موضوع توافق هسته‌ای به مساله حیثیتی برای رئیس‌جمهوری آمریکا، محقق شدن این سناریو همچنان با تردید‌هایی مواجه است.

۲ - سناریوی خرید زمان

در این سناریو، رئیس‌جمهوری آمریکا در راستای وعده‌های انتخاباتی و اظهارات آتشین خود علیه توافق هسته‌ای، از تمدید تعلیق تحریم‌های هسته‌ای ایران خودداری خواهد کرد، اما همزمان، اعمال تحریم‌ها را نیز به تاخیر خواهد انداخت تا زمان برای افزایش فشار‌ها بر دیگر طرف‌های برجامی از جمله ایران و روسیه افزایش یابد و زمینه برای انجام مذاکرات بزرگ‌تر فراهم شود. به عبارت دیگر تحریم‌ها به لحاظ سیاسی برداشته و به لحاظ حقوقی - عملیاتی ادامه خواهد یافت.

با این حال، نتیجه بخش بودن چنین فرآیندی به تصمیم ایران بستگی خواهد داشت که آیا تمدید نشدن تحریم‌ها را مبنای نقض فاحش توافق هسته‌ای قلمداد کند و متعاقب آن، فعالیت‌های هسته‌ای خود را به پیش از برجام برگرداند یا اینکه منتظر «اعمال» تحریم‌ها شود. سناریوی خرید زمان که ترامپ را از بن‌بست خودساخته خارج می‌کند و شانس توافق بهتر را فراهم می‌آورد به دلیل نامعلوم بودن واکنش ایران بسیار پر ریسک است و می‌تواند پیامد‌های پیش‌بینی نشده‌ای همچون توقف اجرای پروتکل الحاقی و حرکت به سمت غنی‌سازی بالای ۲۰ درصد را به دنبال آورد.

۳ - سناریوی خروج

در این سناریو، دونالد ترامپ سرانجام پس از مدت‌ها تهدید، خروج ایالات متحده از برجام را اعلام و بلافاصله تحریم‌های تعلیق شده را به اجرا درخواهد آورد. یا این حال، واکنش دیگر اعضای برجام، سناریو‌های بعدی را شکل خواهد داد.

سناریو‌های ایران

۱ - سناریوی هفت منهای یک

در این سناریو، ایران می‌پذیرد که برجام را بدون حضور ایالات متحده ادامه دهد و تعهدات برجامی خود را همچنان رعایت کند به این امید که تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل مجدد اعمال نشود و اروپا نیز از سرایت تحریم‌های ثانویه آمریکا به ایران جلوگیری به‌عمل آورد. به عبارت دیگر برجام با همکاری ۶ کشور از هفت کشور طرف مذاکراتی ادامه خواهد یافت.

۲- سناریوی مرگ برجام

در این سناریو جمهوری اسلامی ایران در پی اعلام خروج ایالات متحده از برجام و اجرای مجدد تحریم‌های هسته‌ای، تعهدات خود را کنار گذاشته و به فعالیت‌های پیش از توافق هسته‌ای باز خواهد گشت. با مرگ برجام، علاوه بر اعمال مجدد تحریم‌های آمریکا، تحریم‌های لغو شده شورای امنیت سازمان ملل بر مبنای مکانیزم معکوس رای‌گیری که در متن برجام به آن اشاره شده است، به اجرا در خواهد آمد. به عبارت دیگر در سناریوی مرگ برجام، شرایط به تاریخ پیش از توافق اولیه در وین بازخواهد گشت که در آن، ایران فعالیت‌های هسته‌ای خود را سرعت می‌داد و غرب بر تحریم‌های خود می‌افزود.

نتیجه‌گیری

هر یک از این سناریو‌ها برای جمهوری اسلامی ایران مخاطراتی دارد که می‌تواند بر آینده کشور تاثیر فراوانی برجای گذارد. حتی عبور از گردنه ۱۲ ماه مه به منزله نجات برجام نخواهد بود. بر اساس قوانین داخلی آمریکا، رئیس‌جمهوری این کشور ملزم است در ماه ژوئیه در مورد تحریم‌های دیگر علیه ایران تصمیم‌گیری کند.

این تحریم‌ها وضعیت ۴۰۰ شخصیت حقیقی و حقوقی درگیر در تحریم‌های هسته‌ای ایران را مشخص خواهد کرد. ضمن اینکه این تحریم‌ها باید هر ۱۲۰ روز یکبار از سوی رئیس‌جمهوری آمریکا به تعلیق درآید. به عیارت دیگر، تا زمان نامعلوم - شاید تا زمان رسیدن به توافق بزرگ‌تر با ایالات‌متحده - توافق هسته‌ای همچنان در میان بقا و مرگ سرگردان باقی بماند.