فرهنگ‌سازی برای مجازات جایگزین حبس

سیدحسن موسوی‌چلک* | یکی از نگرانی‌های موجود در جوامع مختلف، بالارفتن آمار پرونده‌های قضائی است که بالارفتن آمار ورودی زندان پیامد آن خواهد بود. این امر فقط به جامعه ما محدود نمی‌شود و در هر جامعه‌ای که این رویکرد حاکم باشد، شاهد افزایش پرونده‌های قضائی و افزایش آمار زندانیان خواهیم بود.

ما هم بر اساس آمار‌هایی که در کشور وجود دارد، نگرانی درباره افزایش پرونده‌های قضائی و به‌تبع آن افزایش آمار زندانیان را بیش از پیش احساس می‌کنیم؛ به‌گونه‌ای که قوه قضائیه بخشنامه کاهش جمعیت کیفری و کاهش آمار زندانیان را صادر می‌کند یا در قانون برنامه ششم، قوه قضائیه موظف به بازنگری در عناوین مجرمانه شده و اینکه جرائم سبک را به «تخلف» تغییر دهد.

در ایران بر اساس آمار‌های مختلف حدود هزارو ۳۰۰ تا دوهزار عنوان مجرمانه داریم و حتی یکی از مسئولان قضائی از دوهزارو ۵۰۰ عنوان مجرمانه سخن به میان آورده است. طبیعتا با افزایش تعداد عناوین مجرمانه و بیشترشدن مصداق‌ها، تعداد افرادی که مشمول مجازات می‌شوند، افزایش پیدا می‌کند.

این در حالی است که گفته می‌شود در بعضی از کشور‌ها تعداد عناوین مجرمانه در ۶۰ یا ۷۰ محور بیشتر نمی‌گنجد. در قانون برنامه ششم کاهش این عناوین پیش‌بینی شده است.

در کنار این موارد، با توجه به اینکه بعد از ورود افراد به زندان، پذیرش اجتماعی نسبت به این افراد سخت‌تر خواهد بود و برچسب‌های اجتماعی مانند فرزند زندانی یا همسر زندانی به خانواده آن‌ها می‌خورد یا برای خود آن فرد در هر کاری که بخواهد انجام دهد، سوء‌سابقه مطرح می‌شود، موضوع استفاده از مجازات‌های جایگزین حبس در تمام دنیا مطرح است، چون فردی به زندان می‌رود و خانواده او گرفتار می‌شوند و ممکن است ورود به زندان فردی به علت تصادف، مبلغی ناچیز یا جرمی سبک تبعات دیگری برای سایر اعضای خانواده داشته باشد.

به همین دلیل در سیستم‌های قضائی مختلف رویکرد‌های مجازات جایگزین حبس در نظر گرفته می‌شود و در شرایطی که امکان تعیین مجازات جایگزین وجود دارد، قضات می‌توانند این مجازات‌ها را در نظر بگیرند.

در بعضی از فصول قانون مجازات اسلامی جدید نیز به این نکته اشاره شده و به قضات اختیار داده شده است که از این ظرفیت استفاده کنند، ولی ما از ظرفیت مجازات جایگزین حبس خیلی استفاده نکرده‌ایم و این در سیستم قضائی ما تبدیل به یک فرهنگ نشده است.

ما اعتقاد داریم که استفاده از مجازات جایگزین حبس، زمینه بازتوانی اجتماعی و بازگشت افراد را به خانواده و جامعه فراهم می‌کند و به‌این‌ترتیب خانواده کمتر آسیب می‌بیند و وقتی افراد در عین تحمل مجازات، در جایی مثل زندان به‌سر نمی‌برند، خیال خانواده‌ها راحت‌تر است و پیامد‌های منفی به‌مراتب کمتری دارد، ضمن اینکه هزینه دولت‌ها برای تأمین مخارج هر زندانی کاهش پیدا می‌کند.

متأسفانه این موضوع هنوز در خود سیستم قضائی نهادینه و تبدیل به فرهنگ نشده است؛ گرچه در چند سال اخیر آمار ورودی به زندان - که ممکن است از یک روز تا یک سال متغیر باشد - از ۶۰۰ هزار به حدود ۴۲۰ هزار کاهش یافته است، اما اگر از ظرفیت مجازات جایگزین بیشتر استفاده کنیم، زندان‌های ما به‌مراتب کوچک‌تر خواهند شد و این مستلزم آن است که در سیستم قضائی تبدیل به فرهنگ حاکم در روابط بین قضات، شاکی و متشاکی شود و همچنین مستلزم آن است که مسئولان قضائی نیز توجه بیشتری نسبت به این موضوع داشته باشند، گفت‌و‌گو‌های بیشتری در حوزه مجازات جایگزین حبس انجام شود، جلسات آموزشی مختلف برای قضاتی که احکامی صادر می‌کنند، گذاشته شود و مجازات جایگزین حبس در هر بخشنامه‌ای مورد توجه قرار گیرد، معیار ارزیابی قضات استفاده از این ظرفیت‌ها و معیار ارزیابی دادگستری استان‌ها استفاده از مجازات جایگزین حبس باشد.

این امر به‌ویژه در حوزه کودکان، زنان، خانواده و افراد دارای نیاز‌های خاص، کمک خواهد کرد که آمار ورود به زندان کاهش پیدا کند.

* رئیس انجمن مددکاری اجتماعی ایران