زلزله منجیل و گسل شمال تهران

مهدی زارع* | ۲۸ سال از زلزله ۳۱ خرداد ۶۹ منجیل گذشت. حدود ۱۵ هزارو ۸۰۰ نفر در این زلزله کشته شدند و از این اتفاق به بعد بود که آیین‌نامه ۲۸۰۰ به صورت جدی در احداث ساختمان‌ها مطرح و به کار گرفته شد.

برآورد می‌شود که شهر تهران در سال ۱۳۶۹ شش‌میلیون‌و ۲۰۰ هزار نفر جمعیت داشته و جمعیت شهر‌های استان تهران به غیر از شهر تهران حدود یک‌و‌نیم میلیون نفر بوده است (آن موقع کرج و حومه- استان البرز کنونی- هم جزء استان تهران بود)؛ بنابراین کل جمعیت محدوده‌ای که امروزه شامل استان‌های تهران و البرز می‌شود، در سال ۱۳۶۹ حدود هفت‌میلیون‌و ۷۰۰ هزار نفر بوده است.

این محدوده در سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیتی بالغ بر ۱۶ میلیون نفر داشته است. این به آن معنی است که در ۲۸ سال گذشته جمعیت این پهنه دو برابر شده است (جمعیت ایران از حدود ۵۵ میلیون نفر در سال ۶۹، به ۸۱ میلیون نفر در سال ۹۵ رسیده و حدودا ۱.۵ برابر شده است).

آمار فوق نشان می‌دهد که رشدی کاملا نامتوازن و مخاطره‌آمیز در ۲۸ سال گذشته به سوی مرکز کشور با توسعه‌ای ناپایدار و ریسکی رخ داده است.

در سال‌های اخیر ساخت‌وساز گسترده‌ای در پهنه گسل شمال تهران به‌ویژه در منطقه ۲۲ آغاز شده است و ادامه دارد. در این محل کج‌شدگی آبرفت‌های جوان تهران مشهود است و ساخت شهرک مسکونی و برج مربوطه در پهنه گسله شمال تهران رخ داده است.

ساخت بازار‌های بزرگ ایرانی نیز بدون توجه به ملاحظات مدیریت بحران و میزان ریسک زلزله در همین منطقه ۲۲ در دهه اخیر صورت گرفته است.

در منطقه جنوبی تهران گسل مهمی مانند گسل رباط‌کریم با طول حدود ۹۰ کیلومتر و توان لرزه‌زایی زلزله‌ای با بزرگای حدود هفت وجود دارد. این گسل از شهر رباط‌کریم و از حدود چهارکیلومتری جنوب فرودگاه امام خمینی و نیز هفت‌کیلومتری شهر پرند عبور می‌کند. اما سازندگان پرند به این نکته توجهی نکرده و تمرکز جمعیتی جدیدی در چنین ناحیه‌ای ایجاد کرده‌اند. به نظر می‌رسد بیشتر به اولویت‌های دیگری مانند فاصله مناسب با تهران و اینکه شهر مدرنی ساخته شده و فرودگاه نیز در آن نزدیکی وجود داشته باشد، توجه شده، اما به بحث زلزله‌خیزبودن توجهی نشده است.

متاسفانه حتی تأمین آب این شهر نیز مسئله‌ای جدی است. روی شاخه غربی گسل مشاء، گسل شمال تهران و نیز گسل‌های ری-کهریزک، رباط‌کریم، پرند و نیز گسل گرمسار-ایوانکی زلزله عمده‌ای در سده‌های جدید گزارش نشده و احتمالا این موضوع نمایانگر نبود لرزه‌ای و بالابودن پتانسیل خطر در این منطقه است.

به دلیل جمعیتی که مدام در این منطقه بیشتر می‌شود، بیشترشدن ریسک در پهنه پیرامون این گسل‌ها به‌ویژه در دهه ۱۳۸۵-۱۳۹۵ قابل ارزیابی است. در منطقه جنوب غرب و غرب تهران چهار شهر اسلام‌شهر، شهریار، شهر قدس و ملارد بر پایه سرشماری ۱۳۹۵ جمعیتی حدود دومیلیون‌و ۴۰۰ هزار نفر زندگی می‌کنند.

گسل شمال تهران، در یک بازه زمانی نسبتا طولانی، با یک نبود لرزه‌ای مهم مواجه بوده و این نبود لرزه‌ای، بسیار قابل توجه است.

گسل پیشوا در سال ۱۳۸۴ میلادی (۶۲۹ سال قبل) در دوره تیموری، زمین‌لرزه بزرگ و مخربی را موجب شد که به ویرانی پیشوا، ورامین و شهر ری انجامید. معمولا برای زلزله‌های شدید (با بزرگای شش به بالا) نبود لرزه‌ای روی یک قطعه از گسل مورد توجه قرار می‌گیرد. نبود لرزه‌ای یعنی اینکه در قطعه‌ای از گسل به مدت طولانی (و از زمانی مشخص) زلزله مشخصی (معمولا مهم) رخ ندهد. عملا می‌توان گفت: در سه هزار سال گذشته، زلزله با بزرگای بیش از هفت روی گسل شمال تهران رخ نداده است.

یکی از بزرگ‌ترین فعالیت‌هایی که این گسل از خود نشان داده، مربوط به سه هزار سال قبل بوده که برآورد‌های دیرینه لرزه‌شناسی و باستان‌شناختی و وجود زمین‌لغزش‌های مهم نشان از بزرگایی فراتر از هفت برای این رخداد دارد. وجود گسیختگی سطحی، رخداد خرد‌زمین‌لرزه‌ها و تعیین سن انجام‌شده در محل ترانشه وردآورد توسط سازمان زمین‌شناسی (که رخداد ۹ زلزله با بزرگای شش تا ۷.۵ در بازه زمانی حدود ۳۰ هزار سال گذشته را در این پهنه نشان می‌دهد) و همچنین ویرانی تمدن قیطریه (بر پایه یافته‌های باستان‌شناسی در دهه ۴۰ شمسی) در بازه حدود سه‌هزارو ۲۰۰ سال قبل (که احتمالا در رخداد زمین‌لرزه رخ داده است)، همگی نمایانگر فعال‌بودن این گسل است.

توسعه شهر تهران در حریم گسل شمال تهران، آن هم در فرادیواره گسل منطقی و معقول به نظر نمی‌رسد. بر اساس آیین‌نامه الکوئیست پریرو AP Act در آمریکا، در فاصله حدود ۵۰۰ متری از طرفین گسیختگی سطحی (اثر سطحی گسله) امکان وقوع گسیختگی‌های سطحی وجود دارد.

بر اساس راهنمای ممنوعیت ساخت‌وساز در کشور نیوزیلند برای ساختمان‌های واقع در پهنه گسل‌های فعال که در رده گسل شمال تهران قرار دارد، صرفا ساخت منازل کوچک و کم‌اهمیت و با متراژ پایین اجازه داده شده و ساخت هر نوع تأسیسات حساس ممنوع است.

* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله