نذر شاه عباس، برای تاخیر در ظهور امام زمان(ع)

فرادید l شاه عباس اول صفوی پیش از رسیدن به حکومت شبی به خواب می‌بیند که سال ۱۰۰۰ هجری منجی ظهور می‌کند و دنیا به پایان می‌رسد. او از خوابش بسیار می‌ترسد و و نگران رسیدن به سلطنت می‌شود. برای رفع خطر ندر می‌کند که اگر خوابش تعبیر نشود ۱۰۰۰ کاروانسرا بسازد و خدمات دیگری نیز به مردم ارائه دهد.

از قضای معلوم خواب شاه عباس تعبیر نمی‌شود و او پنجمین شاه صفویه می‌شود. چند سال که از حکومتش می‌گذرد، در سال ۱۰۰۸ هجری، به تحقق نذرش می‌پردازد. او ابتدا پیاده به زیارت امام رضا می‌رود، ضریح را غبارروبی می‌کند و بعد از بازگشت شروع به بازسازی یا ساخت کاروانسرا‌ها می‌کند.

یکی ازین کاروانسراهایی که شاه عباس برای نذرش بنا کرد، رباط میبد است

شگرد‌های مدیریت استراتژی در زمان شاه عباس
کارگزاران شاه ۱۰۰۰ کاروانسرا می‌سازند. در بعضی از منابع آمده که پس از ساخت کاروانسرای هزارم به شاه پیشنهاد می‌شود که تعداد کاروانسرا‌ها را ۹۹۹ عدد کند که بیشتر به نظر برسد.

روایتی وجود دارد که می‌گوید کاروانسرای هزارم را خراب می‌کنند. در هر صورت ۹۹۹ کاروانسرا در جاده‌های اصلی ساخته می‌شود که در حال حاضر تعداد ۵۴ کاروانسرا باقی مانده و از این تعداد هم ۲۵ عدد بازسازی شده است.

مجموعه کاروانسراهای عباسی

سبک ساخت کاروانسرا‌های عباسی یک شکل هستند و ممکن است هنگام بازسازی بعضی از آن‌ها دستخوش تغییر شده باشند. اول از همه دروازه یعنی همان در ورودی کاروانسرا قرار دارد، از در که وارد شوید یه فضای سرپوشیده با طاق جناغی مانند وجود دارد.

سامانه کاروانی میبد

این مجموعه حاصل معماری کهنی است که کارکرد اصلی آن تأمین رفاه کاروانیان، خدمات سفر و گردشگری، راهداری و نیز انجام مبادلات پستی و ارتباطی قدیم بوده است.

این مجموعه، در مسیر شاهراه باستانی ری - کرمان و در اینجا، در پشت دروازه غربی شارستان قدیم میبد، شکل گرفته و از دوره‌های دور تاریخی تا پنجاه سال پیش، کار کرد پررونقی داشته است. این مجموعه، در واقع یک ایستگاه بزرگ کاروانی در مسیر شرقی - غربی ایران بوده است که از میبد؛ شرقا به سوی یزد- کرمان و سیستان تا ماوراءالنهر و غرب به سوی عقدا، نائین و اصفهان و شاخه‌ای به کاشان و ری و به سوی غرب، تا تیسفون و بین‌النهرین می‌رسیده است. با توجه به موقعیت در ایالت مهم باستانی ایران یعنی (ری و کرمان در این مسیر، آن را شاهراه ری - کرمان خوانده‌اند.

این راه، علاوه بر اینکه معبر دیرین نظامی و بازرگانی منطقه بوده است، پس از اسلام مسیر عمده رفت و آمد‌های زیارتی مکه و حجاز و نیز عتبات کربلا و نجف شد. چنانکه تا همین اواخر، به نام راه کربلا خوانده می‌شد و راهی پررفت و آمد بود و بنا به گفته پیشینیان، کاروانسرای میبد غالب پر از مسافران کاروان‌ها و راهیان شرق و غرب کشور بوده است.

با توجه به نیاز حیاتی کاروانیان به آب، وجود سرچشمه کاریز کهن کثنوا را می‌توان عامل اصلی بنیاد این مجموعه در این نقطه از شهر به حساب آورد. در این ایستگاه کاروانی، طی سده‌ها و سالیان گذشته بر پایه واقعیت‌ها و نیاز‌ها، عناصر متعددی با کار کرد‌های ویژه پدید آمده که هر یک به نوعی در پایداری این سامانه موثر بوده‌اند که عبارت‌اند از: سرچشمه و بخشگاه قنات برج و بارو دروازه شارستان - کاروانسرا (رباط) - آب انبار - چاپارخانه - یخچال خشتی - گورستان.

برج و بارو و دروازه شارستان
بخشی از برج و بارو و خندق‌ها و نیز دروازه غربی شارستان قدیم میبد درست در ضلع شرقی ایستگاه کاروانی و چسبیده به آن دیده می‌شود. این همسایگی بسیار نزدیک با شهر و امکان برخورداری‌های گوناگون از آن در دنیای پر بیم و هراس قدیم، موقعیتی بسیار ویژه برای این ایستگاه به شمار می‌آمده است، بنابراین امتیازها، سامانه کاروانی میبد طی سده‌های گذشته همواره پایداری و توسعه یافته است.

کاروانسرا (رباط)
این کاروانسرا که گویا بر جایگاه کاروانسرای قدیمی‌تری ساخته شده، از جمله کاروانسرا‌های سبک صفوی و یکی از کامل‌ترین کاروانسرا‌های بین راهی به شمار می‌رود. این کاروانسرا به شیوه معروف چهار ایوانی و با آجر ساخته شده و به لحاظ برخورداری از فضا‌های متنوع و تجهیزات ایمنی قدیم و جریان آب و جهات بهداشتی یکی از رباط‌های کم‌نظیر منطقه بوده است.

این بنای ارزشمند حدود پنجاه سال پیش به همت چند شهروند فرهنگ‌دوست میبدی از گزند ویرانی نجات یافت. ساختمان کاروانسرا شامل: ساباط (با پوشش یزدی‌بندی)، ایوان‌های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضا‌های سرپوشیده (سول) شرقی و غربی و جمعا صد ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده کاروانیان بوده است.

این بنا از سال ۱۳۷۰ پیوسته در دست مرمت و به‌سازی فضا‌ها بوده است. هم اکنون اداره میراث فرهنگی میبد و یک مرکز فرهنگی (کتابخانه و مرکز اسناد در بخشی از بنا استقرار یافته و سول (سالن) شرقی آن جایگاه موزه زیلو‌های تاریخی میبد و سول (سالن) غربی آن نیز به عنوان رستوران سنتی و کافی شاپ (سفره سرای شاه عباسی) مورد استفاده همگانی است.

یخچال میبد، عکس از رضا منجمی

آب انبار کلار
این آب انبار که به نام کلار نامیده می‌شود. درست روبروی در ورودی کاروانسرا جای گرفته و توازن معماری زیبایی به ساباط و سردرگاه بخشیده است. از ارتباط تنگاتنگ آب انبار و کاروانسرا پیداست که این بنا در این مجموعه منزلگاهی، بسیار مهم و مورد نیاز کاروانیان بوده است. ساخت آب انبار، بر اساس سنگ نوشته آن مربوط به قرن ۱۱ هجری قمری (۱۰۷۰) است و به روشنی همت معمار و هدف سازنده خیرخواه آن را برای بهره‌مندی رهگذران از آب گوارا بیان می‌کند.

از ویژگی‌های ساختاری آب انبار استفاده سنجیده معمار از موقعیت توپوگرافی زمین در ساختن مخزن و پلکان آن است. به گونه‌ای که خستگان راه، تنها با چند پله‌ای انگشت‌شمار به پاشیر آب انبار می‌رسیده‌اند. آب انبار کلار هنوز هم به عنوان یک منبع آب آشامیدنی قابل بهره‌برداری است.

چاپارخانه
بنای دژمانند چاپارخانه میبد در کنار راه باستانی ری کرمان و در جانب غرب کاروانسرا واقع است. این بنا هر چند که چهره و ساختار چاپارخانه‌های قاجاری را دارد، اما گویا در جایگاه چاپارخانه قدیمی‌تری ساخته شده است، پیشینه چاپارخانه‌ها در ایران به دوره هخامنشیان می‌رسد و از این عنوان ایستگاه‌های مبادلات پستی استفاده می‌شده است و به عنوان یک پایگاه آماده‌باش شبانه‌روزی عمل می‌کرده اند. وظیفه چاپارخانه‌ها، نگهداری و تیمار تعدادی اسب تیزرو و پیک تازه نفس و مبادله سریع نامه‌ها و امانت‌های مهم بوده است، از این رو چاپارخانه‌ها به صورت قلعه و دژ ساخته شده که دفاع و حفاظت از آن میسر باشد و این اهمیت از برج‌ها و دیوار‌های بلند و روزنه‌های دیده بانی و تیراندازی و موقعیت خوب دفاعی آن پیداست.

چاپارخانه از عناصر مهم سامانه کاروانی میبد بوده و معمولا در این مجموعه وظیفه حساس‌تری داشته است. این چاپارخانه پس از دایر شدن اداره پست، کاربری خود را از دست داد. ساختمان آن ویرانه‌ای شده بود که در سال‌های اخیر به همت انجمن مردمی میبد، اداره پست و میراث فرهنگی در یک روند ده ساله به صورت کنونی مرمت گردید و با شمار فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

چاپارخانه میبد از مجموعه کاروانسراهای صفوی

یخچال
یخچال میبد با قدمتی که به پیش از دوره قاجار می‌رسد یکی از معدود یخچال‌های به جای مانده در استان یزد است. ساختمان یخچال میبد به مانند دیگر یخچال‌های مناطق کویری، از خشت و گل ساخته شده و ساختار معماری آن بر اساس محاسبات بسیار سنجیده اقلیم‌شناسی برای کارکرد‌های ویژه بوده است.

بخش‌های عمده و اصلی این بنای باشکوه و سودمند عبارت‌ند از:

۱. دیوار‌های سایه‌اندار ۲. حوض یخبند ۳. مخزن یخچال ۴. گنبد.

گنبد خشتی بزرگ مانند فلاسک یخ‌های انباشته شده را نگه می‌داشته که برای استفاده کاروانیان و مردم بوده است.

در این سامانه که مخصوص یخ‌سازی و نگهداری و بهره برداری از آن بوده با توجه به شرایط اقلیمی گرم و خشک یکی از نشانه‌های تمدنی این منطقه به شمار می‌رود که امروزه کاربری اصلی خود را از دست داده است. در سال‌های اخیر به همت انجمن مردمی و سازمان میراث فرهنگی مرمت و احیاء و با شماره ۱۸۲۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.