زنگ آغاز نظام آموزشی جدید در جنوب ایران

مونا فاطمی‌نژاد l در دوره قاجار متأثر از تحولات فکری و فرهنگی نگرش‌ها به موضوع آموزش کودکان دگرگون شد و در کنار مکتبخانه‌های سنتی، تأسیس مدرسه‌های جدید اهمیت یافت، با این امید که نتیجه این کوشش‌ها به بهبود زیست ایرانیان منتهی شود. بیشتر این مدارس در عصر ناصری (۱۲۶۴-۱۳۱۳ هجری قمری) و عصر مظفری (۱۳۱۳-۱۳۲۴ هجری قمری) و به طور خاص از ۱۳۱۵ هجری قمری به بعد بنا شدند.

در آغاز مدرسه‌های جدید در تبریز و تهران به اهتمام اصلاح‌طلبانی، چون «حسن رشدیه» و «میرزا علی امین‌الدوله» گشایش یافتند و سپس در دیگر شهر‌ها نیز مدرسه‌سازی غیرسنتی حامیانی یافت. «مدرسه سعادت مظفری» بوشهر در جایگاه نخستین مدرسه جدید در جنوب کشور از مهم‌ترین مدارس اخیر است که حکمران بنادر جنوب «احمدخان دریابیگی» در افتتاح آن نقشی بسزا داشت.

«میرزا احمدخان دریابیگی» اهل آذربایجان و متولد تبریز بود و در تهران زندگی می‌کرد. احمدخان در دارالفنون و در رشته مهندسی نظام و ساختمان، موفق به تحصیل و نخستین بار در ۱۳۱۰ هجری قمری ازطرفِ حکومت جهت فرماندهی کشتی «پرسپولیس» به بوشهر اعزام شد. او پس از آنکه در ۱۳۱۴ هجری قمری به حکمرانی بنادر منصوب شد تا سال ۱۳۳۷ هجری قمری به‌غیراز برخی وقفه‌ها حاکم بوشهر و دیگر بنادر و جزایر خلیج‌فارس بود.

دریابیگی بیشتر به علت خدماتش در دریانوردی مدرن ایران (نخستین فرمانده نیروی دریایی مدرن ایران در خلیج فارس، طراح نخستین یونیفورم نیروی دریایی مدرن ایران) شناخته می‌شود؛ درحالی که فعالیت‌های فرهنگی او نیز شایان توجه است. تأسیس سعادت، آغازین مدرسه جدید در سراسر جنوب ایران از مهم‌ترین آنهاست.

در سال ۱۳۱۷ هجری قمری دریابیگی با ارسال نامه‌ای به انجمن معارف که بتازگی با حمایت صدراعظم، «میرزا علی‌خان امین‌الدوله» در تهران تأسیس شده بود، هدف خود را از تشکیل مدرسه‌ای به سبک نو آشکار کرد. بدیهی است که درس‌خواندن دریابیگی در دارالفنون، با گسترش اندیشه مدرسه‌سازی در آن برهه‎ در این تصمیم او بی‌اثر نبوده است.

اما جز آن براساس نقلی از روزنامه «حبل‌المتین» مورخه شعبان همان سال، گویا سفارش‌های «واثق‌الملک» مفتش دریا و بنادر به مدرسه‌سازی نیز در این اقدام دریابیگی کارا بوده است. به‌هر روی، دولت به خواست حاکم بندر‌های جنوبی، در ذیقعده ۱۳۱۷ هجری قمری فردی دانا به اداره آموزش نو به بوشهر روانه می‌کند تا مدیریت مدرسه تازه را عهده‌دار شود.

فرد منتخب برای این مأموریت «شیخ محمدحسین کازرونی» بود که اصالتی شبانکاره‌ای داشت، اما با خانواده به بوشهر مهاجرت کرده بودند. او که بعد‌ها به نام سعادت شهرت یافت، به علت تدریس پدرش در کازرون به این نام هم شناخته می‌شدند. در آن هنگام، شیخ محمدحسین مقیم تهران و آموزگار ادبیات فارسی در مدرسه نوبنیاد افتتاحیه بود.

پیش از رسیدن شیخ محمدحسین، دریابیگی با پذیرفتن هزینه تحصیل بیست نفر از کودکان فرودست و نیازمند که از اهالی دشتی و تنگستان بودند، مدرسه سعادت را در ذیقعده ۱۳۱۷ هجری قمری افتتاح کرد. این مرکز نو در خانه «حاج محمد حسین صفر» در مرکز بوشهر و نزدیک به حسینیه کازرونی گشایش یافت.

دریابیگی به‌منظور اداره مدرسه از «محمدباقر بهبهانی» سرپرست مدرسه احمدیه، «میرزا حسین معتقد اهرمی» و «میرزا آقا دلال شیرازی» دعوت کرد. احمدیه نخستین مدرسه در بوشهر بود و در آن قرآن و علوم دینی و دیوان حافظ تدریس می‌شد. باوجود برخی نوآوری‌ها و تغییرات در برنامه درسی احمدیه، اما همچنان روش تدریس به شیوه مکتبخانه‌ای بود.

پس از آمدن شیخ محمدحسین با همان تعداد دانش‌آموز و در همان محل با الهام از مدارس رشدیه اصلاحاتی انجام شد. در اجرای این برنامه‌ها شیخ محمدحسین از برادر کوچک‌ترش «شیخ عبدالکریم کازرونی» نیز یاری خواست که درس‌خوانده مدارس قدیمی شیراز بود. دو برادر پس از فراهم‌آوردن تخته‌سیاه و میز و نیمکت به تناسب سن و توانایی نوآموزان سه پایه مقدماتی و اول و دوم در نظر گرفتند.

در ابتدای کار محتوای آموزشی از این قرار بود: «آموختن الفبا و واژگان و گزاره‌های ساده، جغرافیا، حساب، اندرز و نماز، داستان‌های شیرین کودکانه و مختصر انوار سهیلی» (۱) در سال نخست مربی دوره مقدماتی میرزا علی بود، مدیر و ناظم مدرسه به ترتیب «شیخ محمدحسین سعادت» و «شیخ عبدالکریم سعادت» بودند که تدریس هم می‌کردند. دفتردار، آقا محمدباقر بهبهانی و میرزا حسین معتقد اهرمی نیز از دیگر آموزگاران مدرسه بود.

به مدت دو ماه استقبال چندانی از مدرسه نشد، اما بتدریج خانواده‌های مختلفی چه از ثروتمندان و چه فرودستان، خواهان نام‌نویسی فرزندانشان در مدرسه پسرانه شدند.

سرپرستان سعادت در کمتر از شش ماه پس از افتتاح مدرسه نخستین جلسه امتحانی مدرسه را با حضور نمایندگان کشوری و لشکری، اعیان و تاجران و علما برگزار کردند. در این دیدار پیشرفت دانش‌آموزان و وضعیت رضایت‌بخش آنان، انگیزه‌ای شد تا هریک از میهمانان متعهد شود سالانه مبلغی را به مدرسه کمک کند. کمک‌های مردمی به پویایی هرچه بیشتر این مرکز نوپا کمک کرد به گونه‌ای که تا پایان سال ۱۳۱۸ هجری قمری، یعنی سالگشت تأسیس مدرسه تعداد دانش‌آموزان به سیصدوپنجاه نفر رسید.

ساختمان مدرسه باوجود داشتن ۱۰ اتاق گنجایش دانش‌آموز جدید نداشت. ازاین‌رو، دریابیگی به خواست مسئولان مدرسه دو هکتار زمین که متعلق به «ملک‌التجار» بود و به «معین‌التجار بوشهری» واگذار شده بود، به‌منظور تأسیس ساختمان جدید در نظر گرفت. قرار بر این شد که مدرسه نو شش کلاس بزرگ، یک سالن، چهارراهرو و تعدادی اتاق داشته باشد.

بجز کمک‌های مردمی که همچنان پابرجا بود، دریابیگی با ارسال نامه‌ای به «مظفرالدین‌شاه» از او نیز یاری خواست، در پاسخ به او شاه قبول کرد هزار تومان ازطریق گمرک بوشهر به مدرسه کمک کند و پسوند مظفری سعادت به علت همین کمک‌های شاه است.

پیش از تکمیل ساختمان جدید، مدیران مدرسه سعادت مصمم شدند آموزش زبان‌های غیرفارسی را هم به برنامه درسی دانش‌آموزان اضافه کنند، بویژه آنکه در آن برهه دول اروپایی متعددی در بوشهر نمایندگی داشتند و ضرورت یادگیری زبان‌های خارجی کاملاً آشکار بود.

تاجران، طرفداران اصلی این طرح بودند. رؤسای مدرسه قبل از هر اقدامی برای شروع این طرح در باب حرمت فراگیری دو زبان انگلیسی و فرانسوی و البته برای امر تجارت از علما کسب تکلیف کردند تا مبادا در مسیر اجرای طرح با مخالفتی روبه‌رو شوند.

عالمان و مراجع‌تقلید ازجمله «ملا محمدکاظم خراسانی معروف به آخوند خراسانی»، «شیخ عبدالله مازندرانی» و «سید محمد کاظم یزدی» پاسخ دادند که «تحصیل زبان‌خارجه حرمت ذاتی ندارد» پس به فرمان دریابیگی، «اسدالله میرزا» در مدرسه استخدام شد تا آموزش دو زبان انگلیسی و فرانسوی را عهده‌دار شود.

اواخر سال ۱۳۱۹ هجری قمری مدرسه سعادت به ساختمان جدید منتقل شد و طی مراسمی تشریفاتی با حضور «رضاقلی‌خان نظام‌السلطنه مافی» مدرسه افتتاح شد. او حاکم تازه‌وارد بنادر و جزایر جنوب پس از عزل دریابیگی بود که برخلاف دریابیگی حکمران جدید چندان به پیگیری امور مدرسه یا کمک‌های مالی علاقه‌مند نبود. در این برهه، نه حاکم شهر بلکه برنامه‌ریزی دو نفر از کارکنان گمرک بوشهر در تأمین هزینه‌های بسیار اهمیت داشت.

اولی «عبدالحمیدخان متین‌السلطنه» بود، یعنی مترجم «مسیو سیمسیم» بلژیکی، مدیر کل گمرکات بنادر جنوب و دومی «میرزا یانس‌خان ارمنی» که معاون رئیس گمرک بود. آن دو تاجران و توانگران را به ادامه کمک‌های نقدی تشویق کردند و به پیشنهاد یانس‌خان ارمنی قرار بر این شد که از واردات اجناس به گمرک بوشهر عدلی یک شاهی یا یک‌بیستم قران و از صادرات کالا عدلی نیم شاهی یا یک‌چهلم قران به‌طور دائم به مدرسه پرداخت شود.

مدرسه درآمد‌های خود را در سه بخش هزینه می‌کرد، اول حقوق کارکنان، دوم خرید بخشی از نوشت‌افزار دانش‌آموزان مثل کاغذ و قلم و مرکب... و سوم رسیدگی به امور مختلف ساختمان و تجهیزات مدرسه.

دریابیگی در سال ۱۳۲۵ هجری قمری بار دیگر به حکومت جزایر و بندر‌های جنوبی منصوب شد و، چون سابق به مشکلات و نیاز‌های سعادت توجه داشت. اکنون که هشت سال از تأسیس مدرسه گذشته بود، بیش‌ازپیش بازدهی مثبت این مرکز نمایان بود، برای نمونه در پایان دوره هشت‌ساله نزدیک به پنجاه نفر از دانش‌آموختگان سعادت در اداره‌های مهم دولتی مشغول به‌کار شدند، مشاهده چنین ثمراتی و پیشرفت علمی و فرهنگی دانش‌آموزان انگیزه‌ای شد تا خان‌های مناطقی، چون دشتی و دشتستان نیز به تحصیل فرزندانشان در این مدرسه علاقه‌مند شوند.

در آن زمان، درصورتی‌که خان‌های محلی از پرداخت عایدی دولت خودداری می‌کردند، نماینده دولت در بوشهر مختار بود فرزند خان متخلف را گروگان بگیرد، گاه نیز فقط به بهانه نپرداختن عایدی، فرزند خان بازداشت می‌شد. بنابراین، از ترس اسیرشدن کودکان خود از فرستادن آن‌ها به شهر خودداری می‌کردند.

سرپرستان سعادت با هدف جذب این گروه با ارسال عریضه‌ای به دربار قاجار تقاضا کردند، شاه وقت یعنی «محمدعلی‌شاه» با صدور حکمی وضعیت بهتری فراهم آورد تا خان‌های محلی از ثبت‌نام فرزندانشان در مدرسه بیمی نداشته باشند.

شاه در شوال ۱۳۲۵ هجری قمری، خطاب به دریابیگی فرمانی ابلاغ کرد و به او دستور داد از گروگرفتن این گروه ممانعت کند. نامه شاه نتیجه داد و برخی خان‌های نواحی مجاور مانند تنگستان کودکان خود را در مدرسه سعادت ثبت‌نام کردند.

ثمربخشی وجود این مدرسه محدود به بوشهر و توابع آن نبود بلکه در مسافت‌هایی دورتر نیز بازتاب سختکوشی مدیران و مؤسسان آن دیدنی است، ترویج فرهنگ مدرسه‌سازی در مرز‌های جنوبی ایران از مهم‌ترین آنهاست. یک دهه پس از افتتاح این مدرسه، برخی معلمان یا دانش‌آموزان سعادت در دیگر نواحی جنوب کشور، مثل بندرعباس، بندر لنگه، محمره (خرمشهر)، اهواز، آبادان، بحرین و بهبهان مدارسی به سبک نو و با الهام از سعادت تأسیس کردند.

امری که موجب شد تا مدرسه سعادت در تاریخ آموزش به «مادر مدارس جنوب ایران» مشهور شود. احمدخان دریابیگی که در بنیاد و ترقی سعادت بسیار تأثیرگذار بود، پس از پایان جنگ جهانی اول در ۱۳۳۷ هجری قمری برای همیشه از حکومت بنادر برکنار شد و در حالی سال ۱۳۳۹ هجری قمری در محمره وفات یافت که بجز مدرسه سعادت، دو ترجمه مهم از فرانسوی، یعنی کتاب «دکامرون» اثر «جووانی بوکاچیو» کتاب «نوئلی» اثر «آگوستین اوژن اسکرایب» و یک تألیف پرارزش موسوم به «جغرافیای خلیج‌فارس» در حوزه آموزش و فرهنگ از خود به‌یادگار گذاشت.

پی‌نوشت:
۱- انوار سهیلی همان کلیله و دمنه است به نگارش جدیدی از حسین واعظ کاشفی
منابع:
- افشار سیستانی، ایرج - نگاهی به بوشهر، ج. ۱
امداد، حسن - تاریخ آموزش و پرورش در فارس از عهد باستان تا دوره معاصر
- دشتی، احمد - نگاهی به تاریخچه مدرسه سعادت بوشهر، ویراستار، نادر قربانی
-دولت‌آبادی، یحیی -حیات یحیی، ج. ۱
-رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین -فارس و جنگ بین‌الملل، ج. ۱
-رکن‌زاده آدمیت، محمدحسین دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، ج. ۳
-مشایخی، عبدالکریم - تحولات نوین آموزشی در دوره قاجار و تأثیر آن بر روند مدرسه‌سازی در بوشهر- فصلنامه علمی - پژوهشی تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، س. ۱، ش. ۱، صص ۱۰۳-۱۲۸
- مشایخی، عبدالکریم - بندر بوشهر پیشگام مدرسه‌سازی جنوب ایران

منبع: روزنامه ایران