سیلابهایی که در راهند
علت افزایش خسارات سیلاب، افزایش، تکرر یا بزرگی طغیانها نبوده، بلکه تشدید استفاده از اراضی دشتهای سیلابی یعنی افزایش استفاده از اراضی سیلگیر مجاور رودخانههاست.
کد خبر :
۷۷۹۹۶
بازدید :
۵۰۹۹
مهدی زارع | در هفته پایانی اسفند ۱۳۹۸ و ورود اولین سامانه بارشی جدید به کشور، بارشهای شدید و در زمان کوتاه در نقاط مختلف رشته کوههای زاگرس و البرز قابل انتظار است.
این محدوده زمانی و میزان برآورد شده حداکثر بارش در بخشی از کوههای زاگرس در لرستان و ایلام و شمال خوزستان تا حدود بیش از ۱۰۰ میلیمتر پیشبینی میشود، چنین بارشی یادآور شرایطی است که سال گذشته و در طلیعه نوروز ۱۳۹۸، بارشهای سنگین موجب سیلاب در ۲۷ استان کشور و عملا پرخسارتترین حادثه طبیعی تاریخ ایران در کشور تجربه شد.
میزان تجمع بارندگی در کشور از ابتدای سال آبی ۹۸-۹۷ (از اول مهر ۹۷ تا ۲۳ اسفند ۹۸) بر اساس گزارش وزارت نیرو در حوضههای آبریز اصلی به این ترتیب بوده است: ۲۷۰ میلیمتر در دریای خزر، ۱۱۹ میلیمتر در قرهقوم، ۳۱۲ میلیمتر در خلیجفارس و دریای عمان، ۱۹۸ میلیمتر در دریاچه ارومیه، ۱۲۳ میلیمتر در فلات مرکزی، ۸۶ میلیمتر در مرزی شرق.
این میزان بارندگی مطابق الگوی بارش در ایران، شدید ولی بسیار پراکنده، دیر به دیر و متمرکز در نقاطی خاص بوده و در نتیجه منجر به سیلابهای ناگهانی و ناحیهای متعددی شده و میشود. ضمنا این حجم از بارندگی حدود ۹۰ درصد کل حجم بارندگی سال آبی ۹۸-۹۷ (اول مهر ۹۷ تا ۳۱ شهریور ۹۸) است.
بنابراین با نگاهی به این آمار تجمعی میتوان حدس زد که بارشها در سال آبی جاری احتمالا از سال آبی ماقبل بیشتر باشد. ولی همانطور که گفته شد، مساله ما همچنان متمرکز بودن و پراکنده بودن این میزان بارش و وجود خاک سطحی است که به دلیل خشکسالیهای دو دهه اخیر همچنان نفوذپذیری بسیار کمی دارند.
بنابراین با نگاهی به این آمار تجمعی میتوان حدس زد که بارشها در سال آبی جاری احتمالا از سال آبی ماقبل بیشتر باشد. ولی همانطور که گفته شد، مساله ما همچنان متمرکز بودن و پراکنده بودن این میزان بارش و وجود خاک سطحی است که به دلیل خشکسالیهای دو دهه اخیر همچنان نفوذپذیری بسیار کمی دارند.
این موضوع به وقوع سیلاب میانجامد. البته توجه کنیم که تا ۵ روز اول نوروز ۹۹، پیشبینی بارندگی به صورت تجمعی تا حدود ۲۵۰ میلیمتر برای نواحی جنوب استان لرستان و شمال خوزستان و بخشهایی از استانهای کهگیلویه و بویراحمد ارایه شده است.
همچنین حجم بارندگی حدود ۷۰ میلیمتر در غرب مازندران، استان البرز، غرب استان تهران و همچنبن بخشهایی از استان گلستان برای موج اول بارشها پیشبینی شده است. بنابراین بهتر است که از همین امروز با تشکیل تیمهای مدیریت بحران سیلاب، خود را پیشگیرانه آماده کنیم.
با توجه به همهگیری ویروس کرونا در کشور و درگیر بودن زیرساخت مدیریتی و بهداشتی کشور در آن مساله، باید با دقت و سختگیری بیشتری اقدام شود. تیمهای مدیریت بحران (تیمرانها) مرور درسهای سیلابهای ۹۸، اکنون باید به صورت آماده در به کارگیری برنامه عملیاتی بحران سیلاب باشند. اهمیت روشهای مدیریتی برای مقابله با خسارات ناشی از سیلها ابتدا در ایالات متحده امریکا تشخیص داده شد. بر اثر افزایش فزاینده خسارات سیل و عدم تکافوی روشهای سازهای و ساماندهی و تحدید رودخانهها و استفاده از بتونریزی برای ایجاد کانالها، برای مهار فیزیکی طغیانها روشهای مدیریتی بسیار توسعه داده شد.
خسارات سالانه سیل در ایالات متحده از حدود ١۰۰ میلیون دلار در سال ١۹۰۰ میلادی به حدود ٣۰۰ میلیون دلار در سال ١۹۶۰رسید. میانگین خسارات سالانه سیلاب بر اموال و مایملک عمومی و خصوصی در آن کشور طی سالهای ١۹٢۵ تا ١۹۷۰ معادل ٢٢۷ میلیون دلار بود و سیلاب عظیمی که در ژوئن ١۹۷٢ میلادی حادث شد، خساراتی معادل ٣ میلیارد دلار به بار آورد. به یاد آوریم که سیلاب فروردین ۹۸ حدود ۷ میلیارد دلار خسارت به کشور ما وارد کرد.
علت افزایش خسارات سیلاب، افزایش، تکرر یا بزرگی طغیانها نبوده، بلکه تشدید استفاده از اراضی دشتهای سیلابی یعنی افزایش استفاده از اراضی سیلگیر مجاور رودخانههاست. طبق برآوردها، به ازای هر ۶ دلاری که دولت فدرال در امریکا صرف طرحهای کنترل سیلاب و سرمایهگذاری در این عرصه میکرد، مبلغی معادل ۵ دلار توسط مردم و بخش خصوصی صرف ساختوساز در دشت سیلابی میشده و میشود!
یادمان باشد که در فروردین ۹۸، بعد از باز کردن اجباری دریچه سدهای کارون، کرخه و دز، دشت سیلابی سه رودخانه کرخه، کارون و دز در شمال اهواز عملا به هم پیوست و دریاچهای وسیع از جنوب شوش تا شمال اهواز و سوسنگرد در دشت آزادگان ایجاد شد. تشدید استفاده از اراضی سیلگیر مجاور رودخانهها ناشی از عوامل زیر ذکر شده است:
- بیتوجهی به این امر که اراضی مزبور در معرض خطر سیل قرار دارند.
- عدم آگاهی خریداران مستحدثات از سیلگیری ملکشان (فروشندگان خریداران را از این موضوع مطلع نمیکنند).
- تمایل و گرایش عمومی مردم به زیستن و کار کردن در اراضی پست و مسطح.
- بالا بودن ارزش اراضی دشتهای سیلاب (در قیاس با اراضی نسبتا مرتفع و کوهپایهها)
- بیتوجهی مدیریت شهری در توسعه محلات بدون توجه به سیلگیر بودن اراضی که در آن ساخت و ساز جدید صورت میگیرد (مانند آنچه در شهر اهواز رخ داده و عملا بسیاری از محلات جدید شهر فاقد سامانه دفع فاضلاب و آبهای سطحی است!)
بدین ترتیب، رشد و توسعه شهرها غالبا بدون توجه به خطر سیلگیری صورت گرفته و میگیرد و این امر مختص ایران و ایالات متحده نیست، بلکه در بسیاری از کشورهای جهان نیز وجود دارد؛ واحد منابع آب مرکز اسکاپ (ESCAP) وابسته به سازمان ملل متحد پروژهای در دست انجام دارد که اهداف آن عبارتند از:
الف) شناسایی جنبههای مشترک سیلگیری شهرها در منطقه آسیا و اقیانوسیه و نیز جنبههای خاصی از آن که در برخی کشورهای مورد مطالعه وجود دارد.
ب) تنظیم و تدوین راهحلها و توصیهها
در این پروژه که در اواخر سال ١۹۸۸ میلادی با حمایت مالی کشور ژاپن آغاز شد، ضمن استفاده از خبرگان فن، ابتدا پرسشنامههایی برای تعدادی از کشورها ارسال و پاسخهای دریافتی مورد بررسی قرار گرفت و متعاقبا هیاتهای کارشناسی به شهرهای مورد مطالعه اعزام شدند تا موارد ذیل را مورد توجه قرار دهند:
- شرایط موجود شهر در ارتباط با سیلها.
- وارسی پروژهها و طرحهای موجود برای مقابله با سیلاب.
- ارایه توصیههایی برای کاهش خسارات سیل در آینده.
نتایج بررسیها تاکنون منجر به این توصیه اساسی شده که برای هر شهر باید یک طرح جامع کنترل آب و مهار خسارات سیلاب تهیه و تنظیم شود. طرح مزبور حتیالامکان باید در طرح جامع توسعه منابع آب سراسر حوضه رودخانهای ادغام شود.
منظور رودخانهای است که شهر مورد نظر داخل دشت سیلابی آن واقع است، مانند موقعیت شهر اهواز و رودخانه کارون. همچنین توصیه شده است که حتیالامکان یک سازمان واحد، مسوول برنامهریزی و اجرای اینگونه طرحهای جامع شود. به نظر میرسد که در کشور ما سازمانهای آب و شرکتهای آبفای استانی محل مناسبی برای تهیه و اجرای طرح جامع کنترل آب و مهار سیلاب برای شهرهای ایران باشند.
۰