باید و نبایدهای حجامت
باید و نبایدهای حجامت؛ حجامت گرم و خشک در فرهنگ عامه اصطلاحاً به کوزه یا لیوان گذاری معروف میباشد. حجامت خشک در نقاط مختلفی از بدن انجام میشود و در درمان بسیاری از دردها و بیماریها نقش موثری دارد. اینگونه از حجامت موجب انبساط عروق و رفع انسداد آنها و تحریک دیواره مویرگها میشود و در افزایش توان سیستم ایمنی بدن نقش مهمی دارد.
کد خبر :
۸۴۴۱۸
بازدید :
۶۲۸۳
فرادید | حجامت اصطلاحا به روشی از خونگیری اطلاق میشود که جهت درمان بعضی ازبیماریها بکار میرود ودارای سابقه تاریخی هفت هزار ساله ومورد تایید و تاکید اسلام میباشد. قدمت حجامت در ایران به قبل از اسلام میرسد، بهرام گور پادشاه ساسانی، چون درمان بیماری خود را منحصر در حجامت یافت دستور داد حجامت در ایران رایج شود.
یکی از مهم ترین روایاتی که در زمینه حجامت در منابع معتبر روایی ذکر شده و در ذیل آیه یک سوره مبارکه «اسری» در تفسیر المیزان و برخی از تفاسیر دیگر آمده است، حدیث زیر میباشد:
حضرت رسول اکرم (صلی االله علیه و آله و سلم) میفرمایند:
«در شب معراج، وقتی که به آسمان هفتم صعود کردم، بر هیچ ملکی از ملائک گذر نکردم مگر اینکه گفتند یا محمد حجامت کن و امتت را به حجامت کردن امر بفرما.»
یکی از مهم ترین روایاتی که در زمینه حجامت در منابع معتبر روایی ذکر شده و در ذیل آیه یک سوره مبارکه «اسری» در تفسیر المیزان و برخی از تفاسیر دیگر آمده است، حدیث زیر میباشد:
حضرت رسول اکرم (صلی االله علیه و آله و سلم) میفرمایند:
«در شب معراج، وقتی که به آسمان هفتم صعود کردم، بر هیچ ملکی از ملائک گذر نکردم مگر اینکه گفتند یا محمد حجامت کن و امتت را به حجامت کردن امر بفرما.»
انواع حجامت
در طب سنتی ایران حجامت به طور کلی به دودسته تقسیم میشود:
Dry cupping - حجامت خشک یا بادکشی
Wet cupping - حجامتتر
حجامت خشک: نوعی حجامت است که در آن خونی از بدن خارج نمیشود، بلکه تنها عمل مکش یا Suction روی پوست انجام میشود. حجامت خشک خود بر دو قسم است:
الف: سرد و خشک
ب ـ گرم و خشک
حجامت گرم و خشک در فرهنگ عامه اصطلاحاً به کوزه یا لیوان گذاری معروف میباشد. حجامت خشک در نقاط مختلفی از بدن انجام میشود و در درمان بسیاری از دردها و بیماریها نقش موثری دارد. اینگونه از حجامت موجب انبساط عروق و رفع انسداد آنها و تحریک دیواره مویرگها میشود و در افزایش توان سیستم ایمنی بدن نقش مهمی دارد.
حجامتتر با خارج نمودن مقداری از خون بیمار همراه میباشد. حجامتتر در مکاتب مختلف طب سنتی متفاوت میباشد، اما در طب اسلامی مواضع زیر بیشتر تاکید شده است.
امام صادق (ع.) فرمودند: رسول خدا (ص.) در سه نقطه حجامت میفرمود: سر، بین دو کتف وکمر
حجامت موضعی: بر اساس تشخیص پزشک و نوعی بیماری در موضع خاصی انجام میشود. از جمله حجامت روی کفلها، اطراف مقعد، روی رانها، حجامت کلیه، قاعده ریه و حجامت کبد. این نوع حجامت انواع مختلف دارد که مهمترین و رایجترین آنها همان خونگیری از میان دو کتف است. ولی حدود شصت نوع حجامت دیگر نیز وجود دارد که فقط باید به تجویز اطباء انجام شود. مثلاً برای نوزادان بعد از چهار ماهگی حجامت نقره در گودی پشت گردن تجویز میگردد که طبق روایات اسلامی برای بر طرف کردن رطوبت سر و رشد مطلوب آنها بسیار مفید است. همچنین برای درمان زردی نوزادان حجامت سادهای از پشت گوش آنها انجام میشود که با ریزش دو سه قطره خون، زردی آنها فوراً کاهش مییابد.
حجامتهای دیگری نیز در سایر اعضای بدن صورت میگیرد که اثرات خاص درمانی دارد. مانند حجامت زیر چانه (برای درمان جوشهای صورت)، حجامت ساعد (برای گرفتگی رگ دست که یک بیماری خاص بانوان است)، حجامت سر (برای رشد مو)، حجامت زانو، حجامت کبد، حجامت کلیهها، حجامت ساقین، حجامت پشت کمر، زیرناف، قوزکپا وغیره.
روش انجام حجامت چگونه است؟
پس ازمعاینه و اخذ شرح حال از بیمارموضعی که برای حجامت تعیین شده است ضدعفونی گشته سپس با لیوان حجامت که بصورت یکبارمصرف ساخته شده به مدت چند دقیقه بادکش میشود، بعد ازایجاد انبساط چند خراش سطحی ایجاد میگردد، آنگاه به تناسب وضعیت جسمی، بالینی وعروقی بیماردرسه الی پنج مرحله از وی خون گرفته میشود. این عملیات مجموعا در مدت حدود ۲۰ دقیقه انجام میشود که خون گرفنه شده حداکثر به ۵۰ تا ۷۰ سی سی بالغ میگردد. درحجامت خشک مرحله خونگیری انجام نمیشود.
مقدار مناسب برای کشیدن شدن پوست به درون ظرف مکش به میزان ۱ تا ۱.۵ سانتی متر از بالاترین حد گنبد پوست مکیده شده تا لبه ظرف مکش است. برای آماده سازی بهتر موضع حجامت ـ. جهت حصول نتیجه بهتر از حجامت نوع خشک یاتر ـ. میتوان موضع حجامت را با روغن زیتون، روغن سیاهدانه و یا گل بنفشه چرب نمود.
مقدار مناسب برای کشیدن شدن پوست به درون ظرف مکش به میزان ۱ تا ۱.۵ سانتی متر از بالاترین حد گنبد پوست مکیده شده تا لبه ظرف مکش است. برای آماده سازی بهتر موضع حجامت ـ. جهت حصول نتیجه بهتر از حجامت نوع خشک یاتر ـ. میتوان موضع حجامت را با روغن زیتون، روغن سیاهدانه و یا گل بنفشه چرب نمود.
حجامت تاچه حد ارزش درمانی دارد وفرایند اثر گذاری آن؟
سمومی که در اثر سوخت و ساز بدن در گوشه وکنار آن رسوب یافته، توسط جریان خون شسته شده ونیروی حفاظتی دریچههای مخصوص قلب مانع ورود آنها به قلب میشوند وآنها را در پشت قلب وبین دوکتف بایگانی میکنند ودرآنجا دو روز باقی مانده ودر صورت عدم تخلیه (توسط حجامت) این خون کثیف به کبد برگشته وکبد آنرا به طحال فرستاده ودربرخی رگهای بدن رسوب میکند وموجب درد وناراحتیهایی میشود.
درمنابع طب اسلام وطب سنتی حجامت به عنوان یکی ازارکان مهم درمان ذکرگردیده است وبیماریهای گوناگون را درمان میکند و به صورت اختصاصی درمنابع طب اسلامی به شکل پیشگیرانه درمان همه بیماریها شمرده شده است ودرمورد بیماریهای خاص درمان تمامی بیماریهای ناشی ازغلبه خون گفته شده است. بوعلی سینا اعتقاد دارد صفرا وسودا نیز ازطریق حجامت قابل دفع است.
درمنابع طب اسلام وطب سنتی حجامت به عنوان یکی ازارکان مهم درمان ذکرگردیده است وبیماریهای گوناگون را درمان میکند و به صورت اختصاصی درمنابع طب اسلامی به شکل پیشگیرانه درمان همه بیماریها شمرده شده است ودرمورد بیماریهای خاص درمان تمامی بیماریهای ناشی ازغلبه خون گفته شده است. بوعلی سینا اعتقاد دارد صفرا وسودا نیز ازطریق حجامت قابل دفع است.
حجامت دردرمان چه بیماریهایی به کار می رود؟
حجامت درمورد بیمارهای هایپرلیپیدمی (چربی خون بالا)، دیابت غیروابسته به انسولین، دردهای عضلانی، سردردهای عصبی ومیگرنی، بیماریهای پوستی شامل آکنه، پسوریازیس، آلرژیهای دارویی، غذایی، فصلی، اعتیاد به مواد مخدر، بیماریهای انسدادی عروق کرونر، عوارض بعد ازیائسگی (منوپوز)، دردهای قاعدگی درزنان ودوشیزگان (دیسمنوره) وبرخی بیماریهای عفونی، هورمونی وغدد کاربرد دارد.
آیا استفاده ازفواید حجامت تنها برای درمان بیماری هاست؟
بیشترین کاربرد انواع حجامت بعد از بیماریهاست و بامکانیسم مختلفی ازجمله تنظیم سیستم ایمنی موجب پیشگیری ازبیماریها میگردد و بدین ترتیب میتوان نتیجه گرفت که کاربرد حجامت فقط برای درمان بیماریها نیست.
زمانهای حجامت
حجامت در همه وقت مجاز نیست و در روایات اسلامی زمانهای خاصی برای مؤثرتربودن آن توصیه شده است.
حجامت به لحاظ ماه شمسی: تقویم سُریانی یا رومی از چند هزار سال قبل تاکنون در خاورمیانه رواج داشته است. در احادیث اسلامی هفتم حزیران بهترین روز حجامت در طول سال معرفی شده است و در ادامۀ آن آمده است که اگر به انجام حجامت در این روز موفق نشدید چهاردهم حزیران نیز میتوانید به این کار مبادرت کنید. ماه حزیران ششمین ماه تقویم سریانی است که بین ایار و تموز قرار دارد. حزیران ۳۰ روز دارد و تقریبا از ۲۴ خرداد آغاز و به ۲۲ تیر ختم میشود. هر ساله یک یا دو روز جابجایی در تطبیق این دو تقویم شمسی دیده میشود. اطبای حاذق هر ساله این دو روز مهم حجامت را محاسبه کرده و به بیماران خود اعلام قبلی میدهند.
حجامت به لحاظ ماه قمری: طبق حدیثی که از امام رضا (ع) منقول است حجامت در روزهای ۱۲ تا ۱۵ ماه قمری تأثیر بیشتری دارد. این مسئله به کامل بودن ماه قمری مربوط است و شبیه اثر کرۀ ماه بر جذر و مد آب دریا و رودخانه است. در مرتبۀ بعدی میتوان روزهای ۱۰ تا ۲۳ ماه قمری را لحاظ کرد.
حجامت به لحاظ روزهای هفته: حجامت در روزهای فرد خصوصاً عصر یکشنبه و صبح پنجشنبه اثر بیشتری دارد. در عوض در روزهای چهارشنبه و جمعه نباید حجامت کرد. حجامت در ظهر روز جمعه بسیار زیانآور است.
حجامت به لحاظ فصول سال: بهترین اوقات حجامت بجز حزیران، در زمانی است که هوا معتدل باشد، یعنی در چهل روز نخست بهار و چهل روز آغاز پاییز. در فصل زمستان (خصوصاً دی ماه) و فصل تابستان (بجز ۱۴ حزیران که ذکر شد) حجامت اثر اندکی خواهد داشت.
درمورد چه افرادی نباید حجامت کرد؟
حجامت پیشگیرانه خطرآفرین نیست وبه منظورپیشگیری ازبیماریها میتوان هرسال حداقل درفصل بهار حجامت کرد وحداقل فاصله زمانی برای حجامت ازیک ماه شروع میشود تا سن روزفاصله یعنی چهل ساله چهل روزیک بار، پنجاه ساله پنجاه روزیکبارو... ولی حجامت درمانی اگرتوسط افرادغیر مطلع انجام شود ممکن است موجب درمان نگردیده و یا اشکالاتی را پدید آورد.
درمورد افراد زیر نباید حجامت کرد:
-افرادی که باتعریف طب اسلامی وطب سنتی دچارغلبه شدید بلغم هستند
-کودکان ازبدوتولد تا چهارماهگی
-زنان باردارتا ماه چهارم بارداری
-زنان درمدت ایام عادت ماهیانه
-افراد دارای کمبود پلاکت خون
-افرادی که دچار فشارخون مقطعی بالا هستند (دراین افراد ابتدا باید با استفاده ازحجامت گرم وخشک به طریق مخصوص فشارخون راکاهش داده وسپس اقدام به حجامت کرد)
درمورد افراد زیر نباید حجامت کرد:
-افرادی که باتعریف طب اسلامی وطب سنتی دچارغلبه شدید بلغم هستند
-کودکان ازبدوتولد تا چهارماهگی
-زنان باردارتا ماه چهارم بارداری
-زنان درمدت ایام عادت ماهیانه
-افراد دارای کمبود پلاکت خون
-افرادی که دچار فشارخون مقطعی بالا هستند (دراین افراد ابتدا باید با استفاده ازحجامت گرم وخشک به طریق مخصوص فشارخون راکاهش داده وسپس اقدام به حجامت کرد)
مقایسۀ اهدای خون و حجامت
در اهدای خون حدود ۴۵۰ سی سی خون تازه با سوزن از ورید گرفته میشود، ولی در حجامت با ایجاد مکش بین دو کتف و ایجاد خراش در آن حدود ۵۰ سی سی خون از مویرگهای پشت خارج میشود. آزمایشات نشان داده که ترکیبات خون وریدی با خون حجامت تفاوت بسیار دارد. در حجامت خون سیاه و غلیظ است که خارج میشود، خونی که دارای اوره، چربی و ترکیبات زائد بیشتری نسبت به خون تازۀ ورید است.
برخی دیگر از فواید خاص حجامت که در اهدای خون دیده نمیشود به این ترتیب است:
- حجامت سبب تنظیم و تقویت سیستم ایمنی بدن، سیستم هورمونی و سیستم عصبی میشود.
-حجامت از ابتلا به بیماریها پیشگیری میکند.
ـ. حجامت درمان کنندۀ ۱۵۰ نوع بیماری بوده یا در بهبود و کاهش اثرات آنها مؤثر است.
- انواع حجامت از بدو تولد تا آخر عمر برای بدن انسان مجاز و بلکه مفید و ضروری است.
توصیههای قبل از حجامت
۱. با شکم گرسنه و سیر حجامت نکنید.
۲. دوازده ساعت قبل از حجامت سیگار نکشید.
۳. یک ساعت قبل از حجامت انار یا شربت آب انار میل کنید تا از غلظت خون کاسته شود. همچین میتوانید عسل، ماء الشعیر یا مایعات فراوان بنوشید.
۴. در وقت حجامت انگشتر عقیق به دست نداشته باشید.
۵. از با تجربه بودن شخصی که میخواهد شما را حجامت کند اطمینان داشته باشید.
۶. قبل از انجام حجامت حتماً عینک از روی چشم برداشته شود.
برخی دیگر از فواید خاص حجامت که در اهدای خون دیده نمیشود به این ترتیب است:
- حجامت سبب تنظیم و تقویت سیستم ایمنی بدن، سیستم هورمونی و سیستم عصبی میشود.
-حجامت از ابتلا به بیماریها پیشگیری میکند.
ـ. حجامت درمان کنندۀ ۱۵۰ نوع بیماری بوده یا در بهبود و کاهش اثرات آنها مؤثر است.
- انواع حجامت از بدو تولد تا آخر عمر برای بدن انسان مجاز و بلکه مفید و ضروری است.
توصیههای قبل از حجامت
۱. با شکم گرسنه و سیر حجامت نکنید.
۲. دوازده ساعت قبل از حجامت سیگار نکشید.
۳. یک ساعت قبل از حجامت انار یا شربت آب انار میل کنید تا از غلظت خون کاسته شود. همچین میتوانید عسل، ماء الشعیر یا مایعات فراوان بنوشید.
۴. در وقت حجامت انگشتر عقیق به دست نداشته باشید.
۵. از با تجربه بودن شخصی که میخواهد شما را حجامت کند اطمینان داشته باشید.
۶. قبل از انجام حجامت حتماً عینک از روی چشم برداشته شود.
امام رضا (ع) فرمودند: «باید حجامت کردن بعد از خوردن غذا صورت گیرد، چونکه وقتی انسان سیر شد، سپس حجامت کرد، خون جمع شده و بیماری خارج میگردد و اگر با شکم گرسنه کسی حجامت کند، خون خارج میشود، ولی بیماری (در بدن) باقی میماند.»
توصیههای بعد از حجامت
۱. تا دوازده ساعت سیگارنکشید.
۲. تا ۲۴ ساعت ورزش یا کار سنگین نکنید.
۳. تا ۲۴ ساعت ماهی و لبنیات و غذای شور و غذاهای سرد و تند و تیز مصرف نکنید.
۴. حداقل تا ۱۲ ساعت پس از انجام حجامت جهت جلوگیری از عفونت زخم، استحمام ممنوع میباشد.
۵. قبل و بعد از حجامت خوردن انار توصیه شده است. همچنین برای جبران ضعف احتمالی، نوشیدن شربتی از عسل پس از حجامت توصیه شده است.
۶. تا ۱۲ ساعت قبل و بعد از حجامت نزدیکی صورت نگیرد.
۷. طی شش ساعت اول پس از حجامت خوردن شربت عسل (یک قاشق عسل+یک لیوان آب ولرم+کمی گلاب) توصیه میشود.
امام رضا (ع): «سفارش مىی کنم که پس از حجامت یا فصد، آب انار را با مکیدن آن بنوشید. مکیدن آب انار خون را زنده و تن را با نشاط خواهد ساخت. پس از حجامت و فصد، از خوردن غذاهاى نمک دار تا مدت ۳ ساعت بپرهیزید، چون اگر این پرهیز مراعات نشود، بعید نیست که انسان به بیمارى جرب دچار شود.»
امام حسن عسکری (ع) فرمودند: «پس از انجام حجامت، انار بخور، اناری شیرین؛ چرا که خون را فرو مینشاند و خون را در درون، تصفیه میکند.»
آداب حجامت
از آنجا که حجامت از جمله توصیههای دینی است، لذا مانند بسیاری دیگر از آداب مذهبی جهت دستیابی به نتیجه بهتر مستلزم رعایت آداب و اصولی میباشد که آن میپردازیم.
*حجامت رو به قبله و به صورت چهار زانو انجام شود.
*حجامت کننده و حجامت شونده با وضو باشند و حجامت را با نام خداوند آغاز کنند.
* قبل از شروع حجامت حتماً آیه الکرسی تلاوت شود.
*دعای شریفی که در خصوص حجامت از امام علی بن موسی الرضا (ع) وارد شده است، خوانده شود.
* نگاه کردن به خون اول حجامت ـ. بر طبق احادیث ـ. مستحب و باعث روشنی و جلای چشم میشود.
*ذکر صلوات به هنگام حجامت فراموش نشود.
*در صورت امکان حجامت در روزها و زمانهای توصیه شده انجام شود.
* پزشک و بیمار هر دو به این نکته توجه داشته باشند که پزشک و عمل حجامت هر دو تنها وسیلهای برای شفای بیماری است. مسلماً شفای هر بیماری تنها به خواست و اراده خداوند متعالی انجام پذیر میباشد
*بعد از انجام حجامت به فرد حجامت شونده تبریک گفته شود.
امام رضا علیه السلام براى حجامت دعاى خاصى ذکر فرموده اند. این مطلب اهمیت همراهى درمان روحى و دعا درمانى با درمان هاى جسمى در طب اسلامى را اثبات میکند. متن دعا چنین است:
وقتى خواستى حجامت کنى، چهار زانو جلوى حجّام بنشین و بگو: «اَعوذ بِالّلهِ الکَریم فى حِجامَتى مِنَ العَین فِى الدَّم وَ مِن کُلّ سوءِ وَ الاَعلالِ وَ الاَسقام وَ الاَوجاع وَ الاَمراض وَ اَسئَلُکَ العافِیةَ وَ المُعافاة وَ الشِّفاءِ مِن کُلّ داء.» یعنى: «در حجامت خود به خداوند کریم پناه می برم از خونریزى و از هر ناراحتی، علت، سختى و درد و مرضی و (خداوندا) از تو عافیت و اسباب عافیت و شفاى هر بیمارى را طلب میکنم.»
بنا بر فتاوی مراجع تقلید، نماز خواندن پس از حجامت بلا مانع است ونیاز به شستشو وحمام رفتن ندارد.
سن مناسب برای انجام حجامت
در طب سنتی، برخی حکما ـ. از قبیل: بوعلی سینا و جرجانی ـ. حجامت را از ۲ تا ۶۰ سالگی تجویز نموده اند. اما در طب اسلامی شروع حجامت جهت پیشگیری، از چهار ماهگی تجویز شده است. در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) که در کتب گوناگون ـ. از جمله استبصار جلد ۱ صفحه ۸۴ ـ. وارد شده است، ایشان به حجامت نقره در اطفال بالای چهار ماه به فاصله هر ماه یکبار توصیه نموده اند و آثار فراوانی برای آن ذکر نموده اند. این فواصل برای پیشگیری از بیماریها توسط حجامت میباشد و فواصل مناسب جهت حجامت فرد بیمار باید توسط پزشک معالج تجویز شود.
حضرت امام رضا (ع) در رساله ذهبیه حجامت را در بالغین متناسب با سن تجویز نموده اند. مثلاً حجامت برای فرد ۴۰ ساله هر ۴۰ روز یک مرتبه و برای فرد ۶۰ ساله هر ۶۰ روز یک بار تجویز شده است.
خواص درمانی حجامت
پیامبر خدا (ص) فرمودند: «اگر در چیزی شفا باشد، در تیغ حجام و در خوردن عسل است.»
امام صادق (ع) فرمودند: «بهترین چیزی که با آن به مداوا میپردازید، حجامت کردن، دوا را بر بینی ریختن، حمام نمودن و حقنه کردن (وارد کردن داروی مایع از طریق رکتوم) است.»
از جمله خواص درمانی اثبات شده وتجربه شده حجامت
۱- برطرف کردن انسداد عروق وپیشگیری از سکتههای مغزی وقلبی
۲- تنظیم ترکیبات خون، کاهش چربی وکلسترول، تری گلیسرید وقند خون و رفع غلظت خون
۳- درمان سردردهای شدید مانند میگرن وسینوزیت، آرامش اعصاب، افزایش هوش وحافظه، قوت بینایی وجلای چشم
۴- درمان ناراحتیهای پوست وخارش بدن، جوش، کهیر، لک و پیس صورت وآلرژیها
۵- درمان آسم، تنگی نفس، واریس، رماتیسم، دیسک کمر، آرتروز و بسته شدن دریچه قلب
۶- تقویت و واکسینه بدن در مقابل سرماخوردگی و ویروسهای بیماریهای مختلف و مسمومیتها
۷- درمان ریزش موی سر وهمچنین تقویت رشد موها
۸- بهبود در اندامهای بدن، رفع قولنج، بی حالی، کسلی، سنگینی بدن، اسپاسم عضلات، بهبود بیماریهای زنان و...
حضرت علی (ع) فرمودند: «همانا حجامت بدن را سالم و عقل را استوار مینماید.»
به تجربه ثابت شده است که حجامت در اطفال و کودکان موجب افزایش رشد قد و وزن، رفع لاغری، بی اشتهایی، ضعف، تقویت سیستم ایمنی و دفاعی و بالاخره کاهش اختلالات رفتاری و بی قراری و پرخاشگری در ایشان میشود. در کتب طب سنتی، جهت درمان زردی (یرقان فیزیولوژیک) چند خراش کوچک سطحی در لبه و پشت لاله گوش نوزاد تجویز شده است. در گذشته حجامت نقش واکسیناسیون فعلی را برای کودکان داشته است و مقاومت آنها در برابر بیماریها توسط حجامت زیاد میشده است. مثلاً رازی در کتاب «الجدری و الحصبه» از حجامت جهت واکسیناسیون افراد زیر ۱۴ سال در برابر آبله نام برده است. عدهای نیز معتقدند حجامت در سنین بلوغ موجب کاهش پرخاشگری و سایر عوارض بلوغ میشود.
در پایان:
امروزه علی رغم پیشرفت روز افزون علم و ساخت داروهای شیمیایی باز هم شاهد بروز بیماریهای جدید ولاعلاج میباشیم که این امر خود بیانگر ناکارآمد بودن یا ناکافی بودن طب جدید به تنهایی است وبه همین دلیل بشر امروز لاجرم باید بپذیرد که طب سنتی که نتیجه هزاران سال تحقیق وتجربه علما ودانشمندان در طول تاریخ بشر بوده است میتواند هنوز هم بعنوان عاملی موثر در پیشگیری ودرمان انسان باشد و در جهت تکمیل یافتههای طب جدید وکلاسیک که بر گرفته از طب سنتی میباشند همچنین به تکامل علم پزشکی و بهبود وضعیت درمان در جامعه کمک شایان ذکری نماید.
محقق و پژوهشگر: دکتر علیرضا ابوالفضلی
منبع: سیمرغ
۰