نوغان داری؛ کسب وکار خانگی فراموششده
نوغان داری تا زمان پهلوی اول و همچنین اوایل پهلوی دوم در محله نوغان مرسوم بوده، اما با کناررفتن روشهای سنتی، این شغل نیز رنگ و بوی گذشته و خانگی خود را از دست داده است.
اولین چیزی که در محله نوغان بهچشم میآید، درختان سربه فلک کشیده توت است. درختانی که شاخ وبرگهای آن درهم فرورفته و حصاری زیبا خلق کرده است.
کوچههای باریک هنوز هم نشانههای خود را در این محله قدیمی حفظ کرده اند؛ اما خانههای کوچک جای خود را به مغازه و آپارتمان داده اند و بسیاری از ساکنان قدیمی نیز به نقطه دیگری از شهر نقل مکان کرده اند. آن طور که برخی قدیمیها و مشهدشناسها میگویند، نام این محله از شغل پیله گری یا پرورش کرم ابریشم به شکل سنتی و در منازل گرفته شده است.
این شغل تا حدود ۱۰۰ سال پیش هنوز در این نقطه از شهر رونق داشت. نوغان به معنی تخم کرم ابریشم یا خود کرم است. نوغان داری نیز بهمعنای پرورش کرم ابریشم میدهد.
نوغان یکی از شهرهای معروف ولایت توس و پیشه اهالی آن کشاورزی، چوپانی و گله داری بوده است. بیشتر اهالی این محله بعد از اینکه به شهر متصل شد، نوغان داری میکردند. به این معنا که به پرورش کرم ابریشم میپرداختند. صنعتی که نتیجه آن تولید ارزشمندترین و گران بهاترین نخ تولیدی در جهان، یعنی نخ ابریشم است.
نوغان داری کار بسیار پرزحمت و سختی است. در گذشته خانوادهها در فصل بهار به امید دست یافتن به سود اندک به این کار روی میآورند تا کمک خرج زندگی شان باشد. در گوشه وکنار حیاط خانهها چند درخت توت به همین منظور وجود داشت؛ چون لاروهای ابریشم فقط از برگ توت تغذیه میکنند.
مقدار پرورش این لاروها نیز به تعداد درختان توت در هر خانه بستگی داشت. میتوان گفت که درخت توت مهمترین نیاز حوزه نوغان داری به منظور پرورش کرم ابریشم است؛ چون برگ توت تنها غذای کرم ابریشم است؛ ولی این نیاز باید از درختان توت نر و بدون میوه تامین شود. موسم بهار و پرورش کرم ابریشم، نیاز به استفاده از برگ درختان توت را اوج میدهد.
۴۵روز کافی است تا تخمهای کوچک و سیاه نوغان ثمر دهد و به پیلههای ارزشمند ابریشم تبدیل شود و بهعنوان فعالیت اقتصادی جانبی در کنار کشاورزی و باغداری در فصل بهار، رونق بخش سفره هزاران خانواده شود.
یک قرن پیش، زمانی که هنوز از مشاغل جدید خبری نبود، مردم محله نوغان، نوغان داری میکردند. به این صورت که جعبههای تخم نوغان را بدون اینکه در اتاق جداگانه برای تفریخ (درآمدن از تخم) نگهداری کنند، روی طاقچه در همان اتاق نشیمن خود روی هم میگذاشتند یا اینکه تخم نوغان را در دستمالی قرار میدادند و دستمال را در گوشهای از اتاق یا آشپزخانه آویزان میکردند یا روی تخمها را با پتو میپوشاندند.
معمولا در این شکل سنتی، تخمها همزمان تفریخ نمیشدند و ممکن بود زمان تفریخ تا چندروز طول بکشد. درنتیجه نوغان دار مجبور میشد کرمهای تفریخ شده را کم کم جمع کند.
نوغان داران سنتی به تجربه یاد گرفته بودند که کرمهای کوچک را در اتاقهایی نگهداری کنند تا باد، باران، سرما یا گرمای زیاد نتواند به داخل اتاقها نفوذ کند و کرمهای نورس و ظریف از بین نروند. به این ترتیب برای نگهداری کرمهای زودرس اتاقهای نشیمن را در نظر میگرفتند؛ اما از این موضوع غافل بودند که هرگونه بوی غذا و... روی کرمها اثر منفی میگذارد.
در روشهای سنتی محیط پرورش لاروهای جوان شامل سینیهای مسی، رویی، پلاستیکی، چوبی یا کارتون بود و از طرفی به علت مخلوط کردن جعبههای تخم نوغان با یکدیگر، فضای لازم برای پرورش کرمهای کوچک فراهم نمیشد؛ بنابراین در بعضی از ظرفها تراکم کرمها بسیار زیاد و منجر به افت تولید میشد.
درباره تغذیه لاروهای جوان، نوغان داران به تجربه فهمیده بودند که باید از برگهای لطیف و تازه روییده برای تغذیه لاروهای کوچک استفاده کنند. آنها صبح به لاروها یک وعده برگ میدادند و تا غروب به آنها غذا نمیدادند؛ درصورتی که هر وعده برگ فقط ۴ تا ۶ ساعت برای لاروها قابل استفاده است.
پیله محصول خام برای تولید ابریشم است. دو سه روز بعد از تشکیل پیله، کرم درون آن به شفیره تبدیل میشود و تقریبا بعد از ۲ هفته به صورت پروانه از پیله خارج میشود. با توجه به اینکه طول رشته نخ ابریشمی یک پیله ممکن است تا ۹۰۰متر باشد و خروج پروانه از پیله، این رشته نخ را تکه تکه میکند، پیلهها را در گرمای آفتاب قرار میدادند تا کرم درون آنها بمیرد و به پروانه تبدیل نشود.
نوغان داری از آن دست شغلهایی است که در گذشته از جایگاه بسیار خوبی برخوردار بوده است. امروزه این فعالیت کمتر به صورت سنتی انجام میشود. در همین راستا نیز دیگر اثری از آن در محله نوغان به چشم نمیخورد و فقط تابلوهای این محله است که از هویت گذشته اش خبر میدهد.
نظرزاده، مشهدپژوه، با اشاره به اینکه نوغان یکی از محلههای قدیمی مشهد است که قبل از شکل گیری این شهر، یکی از آبادیهای چهارگانه توس بوده است، اظهار کرد: محله نوغان از جنوب به حرم مطهر رضوی، از شمال به دروازه نوغان، از غرب به محله پاچنار و از شرق به محله پایین خیابان متصل بوده است.
وی ادامه داد: دروازه نوغان در حوالی محل کنونی مدرسه حاج تقی آقابزرگ قرار داشته و اطراف نیز مزرعه کشاورزی بوده است.
با توجه به اینکه شغل بیشتر قدیمیها کشاورزی و دامپروری بوده، فصل بهار زمان مناسبی برای پیله گری یا نوغان داری محسوب میشده است. به گفته نظرزاده، درختهای توت در خیابانهای نوغان هنوز هم پابرجاست و دیده میشود و همین درختها نشاندهنده نوغان داری در این محله است.
البته نمیتوان گفت همه ساکنان محله نوغان داری میکردند؛ چون دیگر شغلها مانند پوستین دوزی نیز مرسوم بوده است؛ اما در فصل بهار حتی برخی از زنان خانه دار برای کمک به معیشت خانواده، کرم ابریشم پرورش میدادند. وی خاطرنشان کرد:
نوغان داری تا زمان پهلوی اول و همچنین اوایل پهلوی دوم در محله نوغان مرسوم بوده، اما با کناررفتن روشهای سنتی، این شغل نیز رنگ و بوی گذشته و خانگی خود را از دست داده است.
گزارش از: نجمه موسوی زاده