مردم قرون وسطی چقدر چِرک بودند؟!

فرادید | می‌گویند قدیم‌ها آدم‌ها بهداشت را رعایت نمی‌کردند و کثیف بودند. این ادعا چقدر درست است؟ بهداشت فردی از بسیاری لحاظ در طی قرن‌ها پیشرفت کرده، اما در کمالِ شگفتی بسیاری از مسائل بهداشتی اکنون نیز مانند گذشته است. پس پیشینیان ما از چه لحاظی در رعایت بهداشت با ما تفاوت داشتند؟

بهداشتِ توالت و ارتباط آن با ترفیع مقام!

به گزارش فرادید، توالت یکی از آن جا‌های واضحی است که وقتی درباره عاداتِ بهداشتیِ گذشتگان حرف می‌زنیم می‌توانیم به آن استناد کنیم. تا همین اواخر، بسیاری از خانه‌های اروپایی فاقد تجهیزاتِ توالت‌های خانگی یا آب لوله‌کشی بودند. بنابراین، عادت توالت رفتن در گذشتگان با ما تفاوت‌هایی داشت. برای مثال، خیلی عادی بود که در خانه‌های قرون‌وسطایی اتاقک‌هایی شبیه به کمد یا گوشه‌کناری باشد که افراد بتوانند در گلدان‌هایی که مخصوص این کار بود خودشان را خلاص کنند.

برخی پولدار‌ها در دوران قرون وسطا چیز‌هایی شبیه لوله آب داشتند که آب کثیف و فضولاتِ انسانی را به یک چاه منتقل می‌کرد. اما همه مردم تمایلی به استفاده از اولین نسخه‌های توالت‌های خانگی نداشتند. داستان‌های زیادی از آدم‌هایی وجود دارد که خودشان را در تاریکی در گوشه‌وکنار بیرون خانه خود یا دوستان‌شان راحت می‌کردند. هم‌چنین کسانی بودند که در شومینه‌های خالی یا درحالیکه پشت پرده‌های ضخیم و نقش‌دار پنهان شده بودند کارشان را انجام می‌دادند. اصلی‌ترین انگیزه برای این افراد تنبلی محض بوده است. این افراد دل‌شان نمی‌خواست بحثِ داغ یا بازی‌ای که جریان داشت را به خاطر توالت‌رفتن از دست بدهند!

یکی از بدترین شغل‌های تاریخی مرتبط با عادات توالت‌رویِ گذشتگان در قرون‌وسطا، «مهتریِ توالتِ پادشاه» بود. شخصی که در این منصب گمارده می‌شد وظیفه داشت توالتِ پادشاه را که شبیه به یک جعبه با حفره‌ای بالای آن بود، مدام کنترل کند و به پادشاه کمک کند تا اجابت مزاج کند. این شغل اولین‌بار توسط هنری هشتم، پادشاه انگلستان ایجاد و کم‌کم به یکی از برترین شغل‌های درباری تبدیل شد. دلیلش هم آن بود که کسانی که این نقش را برعهده می‌گرفتند موردِ اعتماد پادشاه قرار می‌گرفتند و می‌توانستند به جایگاه‌های رفیع اجتماعی دست پیدا کنند. این شغل با خصوصی‌ترین جزئیاتِ زندگی انسان سروکار داشت و اغلب مسیری امیدوارکننده، اما مشمئز‌کننده، برای تبدیل شدن به دستِ راستِ پادشاه بود؛ بنابراین شایع بود که پسرانِ بسیاری از نجبا و اشراف یا اعضای طبقه بالای اجتماع برای این موقعیت درخواست می‌دادند تا بتوانند موقعیت‌شان را در دربار ارتقاء بدهند. بعضی از آن‌ها توانستند به مقام وزارت با دستمزد‌ها و منافع کلان دست پیدا کنند. توالتی که شاهان از آن استفاده می‌کردند قابلِ حمل بود و همراه با آن آب، حوله و کاسه‌ای برای شستنِ دست‌ها وجود داشت. این شغل در سال ۱۹۰۱ توسط ادوارد هفتم ملغی شد.

بهداشتِ خانه: شپش، موش و سایر حشراتِ موذی

پیشینیانِ ما با سایر مشکلاتِ غیربهداشتی نیز دست‌وپنجه نرم می‌کردند که شاملِ حشراتِ موذی بود. از شپش سر گرفته تا کنه تختخواب، زندگیِ پیشینیانِ ما مملو از این هیولا‌های کوچک بود. حشرات در خانه‌های قرون‌وسطایی پدیده‌ای رایج بودند، زیرا به‌خصوص فقرا کفِ خانه‌های‌شان را با کاه می‌پوشاندند. این کار برای از بین بردنِ رطوبت انجام می‌شد، اما همچنین خانه‌ای گرم‌ونرم برای حشرات و پشه فراهم می‌کرد. گاهی‌اوقات برای بهتر کردنِ بوی اتاق، گل یا گیاهانِ دیگر به کاه اضافه می‌کردند. اما این کار متأسفانه به‌هیچ‌وجه از تخم‌گذاری و رشد حشرات و انتشار عفونت و بیماری پیش‌گیری نمی‌کرد.

کف‌های پوشیده از کاه به‌خصوص زمانی که روی آن‌ها غذا خورده می‌شد، مشکلات بسیاری ایجاد می‌کردند. غذا روی کاه‌ها ریخته می‌شد و اغلب اوقات تمیز نمی‌شد. اگرچه در خانه‌هایی که سگ وجود داشت برخی باقی‌مانده‌ها خورده می‌شدند، اما بقیه معمولاً غذای خوبی برای جوندگان و باکتری‌ها بودند. این حشرات نه‌تنها کفِ اتاقِ خانه‌ها را مکانِ مناسبی برای زندگی می‌دانستند بلکه تختخواب و حتی بدن و موی ساکنان خانه نیز مکانِ مطلوبی برای رشد و تکثیر آن‌ها بود. بسیاری از اروپایی‌های قرون وسطا معمولاً شپش داشتند. در خانه فقرا بسیار رایج بود که یک تخت توسط چند عضو از خانه استفاده شود. به دلیلِ این شرایطِ فشرده بود که حشرات به‌راحتی بینِ قربانیان می‌چرخیدند و بیماری بدونِ هیچ مانعی به سرعت انتشار پیدا می‌کرد. در سرایه‌داری و جا‌هایی که خدمه عمارت‌های بزرگ ساکن بودند نیز به دلیلِ فشردگی آدم‌ها در فضای تنگ احتمالِ گرفتنِ بیماری و آلوده شدن به انواع حشرات بسیار بالا بود.

بهداشتِ بدن: دوش و صابون در قدیم

برخی پولدار‌ها در دوران قرون‌وسطا از طریق خدمه‌ای که حمل‌کننده آب بودند، به آب تمیز دسترسی داشتند. آن‌ها وظیفه داشتند که آب تمیز را برای استحمام اهالی خانه به داخلِ خانه بیاورند. اگر فقیر بودند، چنانچه بسیاری از آدم‌ها در آن دوران در این وضعیت بودند، می‌بایست تا نزدیک‌ترین رودخانه می‌رفتند و آب تمیز می‌آوردند. باستان‌شناسان بقایای چیزی که گمان می‌رود صابون باشد را در ظرف‌های سفالی مکان‌های تاریخی کشف کرده‌اند. روی برخی از این ظروف چیز‌هایی مثلِ «چربی جوشانده با خاکستر» نوشته شده که راهی رایج برای درست کردنِ صابون بود.

مصریان مرتب حمام می‌کردند و شواهد آن را می‌توان در پاپیروس‌های پزشکی به جای مانده از آن‌ها دید. این پاپیروس‌ها متونی پزشکی هستند که در حدود ۱۵۰۰ قبل‌از‌میلاد تولید شده‌اند و حاوی جزئیاتی درباره چگونگی ترکیب روغن گیاهی و حیوانی با نمک برای ساختنِ صابون هستند. این صابون علاوه‌بر شستشو برای درمانِ مشکلات پوستی هم استفاده می‌شد. یونانی‌ها هم به‌شدت پاکیزه بودند. آن‌ها نه‌تنها از صابون استفاده می‌کردند بلکه شکلِ اولیه دوشی را ساخته بودند که روی افراد آب می‌پاشید. در یونان باستان علاوه بر مکان‌های عمومی برای شست‌وشو، ثروتمندترین یونانی‌ها حمام شخصی نیز در خانه داشتند. آن‌ها هم‌چنین به تن‌شان روغن زیتون می‌مالیدند و اگر حمامِ مناسبی نداشتند از کاسه‌های بزرگی شبیه به جام برای شستشوی خود استفاده می‌کردند. با‌ اینکه صابون خیلی پیش‌تر درست شده و استفاده می‌شد، این رومی‌ها بودند که به آن نامِ صابون را دادند. این نام از افسانه کوه ساپو آمده که مرتبط است با سرازیر شدنِ آب باران از کوه و مخلوط شدنِ آن با چربی حیوانات و خاکستر و تشکیلِ صابونی خشت‌مانند.

در طول قرونِ وسطا، عادت حمام‌رفتن تا حد زیادی در اروپا کاهش پیدا کرد، اما معنایش این نیست که همه آدم‌ها حمام رفتن را ترک کردند. در ژاپن مردم هر روز حمام می‌کردند و در ایسلند در چشمه‌های آب داغ خودشان را می‌شستند. در برخی مکان‌ها در قرون وسطا، حمام‌های عمومی وجود داشت که مردم در ازای پرداخت پول می‌توانستند در آن‌ها حمام کنند. برای مثال، در قرن چهاردهم، حمامی عمومی در قصر وست‌مینستر توسط ادوارد سوم ساخته شده بود. آن‌هایی که نمی‌توانستند در خانه‌های خودشان حمام بسازند، مجبور بودند به وان‌های چوبی ساده اکتفا کنند.

گفته می‌شود که صابون در انگلستان در قرن دوازدهم و در مستعمرات آمریکایی در قرن هفدهم رواج پیدا کرد. در همین زمان در سراسر اروپا، به‌خصوص در مناطقی که پرورش زیتون وجود داشت، صابون تولید می‌شد، زیرا روغنِ زیتون برای صابون عالی بود. در این دوران، در اروپا افرادی که دسترسی به حمام نداشتند در رودخانه‌ها خودشان را می‌شستند. برخی نیز به «خشک‌شویی» اکتفا می‌کردند که آن‌طور که از اسمش پیداست، پاک کردنِ بدن بدونِ آب و با پارچه‌های تمیز اطلاق می‌شد. در این زمان بود که حمام‌کردن، آن‌طور که در عصرِ رومی‌ها رایج بود، دوباره رایج شد. البته حمام تا حدِ زیادی در مناطق ثروتمندنشین رایج بود و افراد فقیر نمی‌توانستند بابتِ صابون پول پرداخت کنند و به امتیازاتی مثل آب داغ یا آب لوله‌کشی دسترسی نداشتند.

در زمانِ قرون‌وسطا و اوایل دوران مدرن، صومعه‌ها مکانِ مناسبی برای پاکیزگی بودند و داعیه‌دار بهداشتِ خوب بودند. در این مکان‌ها دستورالعمل‌هایی برای شستنِ دست‌ها پیش‌از صرفِ غذا نوشته شده بود. البته در صومعه‌ها هم توالت برای اجابت مزاج و حمام وجود نداشت و فقط می‌توانستند دست و صورت‌شان را بشویند.

بهداشت و نظافت دهان و دندان

یکی دیگر از ابعاد بهداشت فردی در گذشته، بهداشت دهان و دندان بود. هیچ تردیدی نیست که دندان‌پزشکان قدیمی به ترسناکی شهره هستند. در سال‌های پایانی قرن هفدهم مسواک در انگلستان رایج شد، اما قبل از آن شواهدی درباره استفاده مردم از چوب دندان وجود دارد. با‌ اینحال، اغلب مردم در رعایتِ بهداشت دهان و دندان آن‌طور که شایسته بود سهل‌انگاری می‌کردند. مشکلاتِ دندان در بیش‌تر تاریخ بسیار رایج و شایع بود. در متونِ سومریِ باستان به مشکلاتِ دندانی اشاره شده و در یکی از آن‌ها به این مشکلات نامِ «کرم دندان» داده شده است. این نظریه از این حقیقت نشأت گرفته که پوسیدگی دندان حفره‌های قابل‌مشاهده‌ای روی دندان بر جای می‌گذارد. دندان‌پزشکانِ آن زمان دلیلِ اصلی این حفره‌ها را نمی‌دانستند، بنابراین به این نتیجه رسیدند که کرم‌ها این حفره‌ها را ایجاد می‌کنند. مورخان نشان داده‌اند که مردم در طول تاریخ نگران بهداشتِ دهان و دندان خود بودند.

برای پیش‌گیری کار‌های کمی صورت می‌گرفت و حجم زیادی از بهداشت دندان در گذشته بعد از وقوع مشکل رخ می‌داد. اما برخی تمدن‌ها به‌طور تصادفی و بدونِ آنکه خودشان بدانند بهداشت دندان‌های‌شان را ارتقاء داده بودند. اسکلت‌های به‌جای مانده از رومی‌ها در روم نشان می‌دهد که آن‌ها نسبت به سایر مردمی که در امپراتوری روم زندگی می‌کردند، به دلیلِ تغذیه متفاوت‌شان، دندان‌های سالم‌تری داشتند.

آرایش و نظافت باستانی

مصری‌های باستان در رعایتِ بهداشت بسیار زبانزد هستند. آن‌ها مرتب حمام و حتی آرایش می‌کردند. یونانی‌های باستان هم شهرتِ یکسانی داشتند و تأکید زیادی روی تغذیه سالم داشتند. زنان از زمانِ رومِ باستان از ریش‌تراش استفاده می‌کردند. هم‌چنین بقایای سنگ‌پا و موچین و حتی کرم‌های موبر در این مناطق پیدا شده است. در دوره تودور در انگلستان، مردم خیلی به ظاهرشان می‌رسیدند. آن‌ها عادت داشتند یک تکه شیشه یا آینه فلزی با خودشان داشته باشند. برخی هم موچین، شانه، جرم‌گیرِ گوش و مجموعه مانیکور ناخن داشتند. شواهدی وجود دارد از اینکه از نخستین روز‌هایی که بشر روی زمین پا گذاشته موهایش را می‌تراشیده است. گمان می‌رود که آن‌ها از سنگ‌های تیز برای تراشیدنِ مو‌های صورت استفاده می‌کردند. احتمالاً از طریقِ کندن هم مو‌های صورت را از بین می‌بردند.

نتیجه‌گیری

هیچ تردیدی نیست که گذشتگان از ما کثیف‌تر بودند، اما آن‌قدر‌ها هم که ممکن است فکرش را بکنیم کثیف نبودند. شواهدی وجود دارد که آن‌ها از صابون استفاده می‌کردند، لباس‌های‌شان را می‌شستند و به دندان‌پزشکی مراجعه می‌کردند. درنهایت، ثروت و پایگاه اجتماعی آن‌ها نقشِ مهمی در دسترسی به مراقبت بهداشتی و شیوه‌های بهداشتی داشت. برای مثال، برای کسانی که در موقعیتِ اجتماعی خوبی بودند دسترسی به حمام خانگی بسیار ساده‌تر از کسانی بود که زیر خط فقر زندگی می‌کردند.

منبع: The Ancient Origins
ترجمه: عاطفه رضوان‌نیا