خانه موزه صبا؛ آرامش یک خانه قجری

مرضیه موسوی | خانه استاد صبا هنوز گرم است و چراغش روشن؛ گرچه سال‌هاست خبری از صاحب‌خانه نیست، اما در و دیوار، وسایل باقی‌مانده از صبا و ساز‌های همیشه کوک او ردی از گذشته پر جنب و جوش این خانه را در خود دارند.

انگار صبا تا همین دو دقیقه پیش در خانه بوده و احتمالا شهریار و ملک الشعرا و ... هم مهمانش. خانه موزه صبا یکی از با صفاترین خانه‌های تاریخی بازسازی شده در تهران است که در خیابان ظهیرالاسلام جا خوش کرده.

روی کاشی‌های آبی رنگ نوشته شده: «خانه موزه صبا»؛ خانه‌ای با دیوار‌های آجری و حیاطی نعلی شکل که اتاق‌های نقلی رو به آن باز می‌شود. این خانه قاجاری زادگاه استاد ابوالحسن صبا بود و بعد‌ها به پاتوقی برای شاعران و اهالی هنر و موسیقی تبدیل شد. خانه استاد صبا یکی از موزه‌های قدیمی تهران است که در دهه پنجاه و به همت همسر استاد صبا دایر شد.

با این حال این موزه در دوره‌های مختلف افت و خیز‌های زیادی را تجربه کرد. در این موزه علاوه بر تماشای معماری قاجاری، وسایل و آثار شخصی استاد صبا هم به نمایش گذاشته شده است. بخش دیگری از این خانه به موزه مردم شناسی اختصاص دارد که عروسک‌های آن و لباس‌هایش توسط «منتخب اسفندیاری» همسر استاد صبا ساخته شده است. تماشای این موزه در هیاهوی محله ظهیرالاسلام خالی از لطف نیست.

آرامش یک خانه قجری

ابوالحسن صبا پیش از مرگش وصیت کرده بود که خانه‌اش به موزه تبدیل شود؛ وصیتی که در سال ۵۳ و چند سال بعد از مرگ او محقق شد. این خانه ملک آبا و اجدادی استاد صبا بود که سال‌ها پیش توسط پدرش ابوالقاسم خان، پزشک دربار ناصرالدین شاه خریداری شده بود و بعد‌ها به خانه ابوالحسن صبا تبدیل شد.

این موزه‌ی ارزشمند که در ابتدا توسط وزارت فرهنگ و هنر از خانواده‌ی صبا خریداری شده بود یکی از برجسته‌ترین موزه‌های بیوگرافیک محسوب می‌شود. وسایلی که از صبا در این موزه نگهداری می‌شود بسیار ارزشمند و خاطره انگیزند و تمام آن‌ها را همسرش به موزه اهدا کرد. همچنین چند نت از فرامرز پایور به چشم می‌خورد که شاگردانش به خانه ابوالحسن صبا تقدیم کرده‌اند.

معماری درون‌گرا

خانه صبا معماری درونگرای قاجاری دارد. پنجره‌های چوبی و چنددری‌ها، نور اتاق‌ها را تامین می‌کنند و راه به حیاط خانه می‌برند. پشت‌دری‌های سفید و ساده، آرامش به خصوصی به این خانه داده‌اند. خانه‌ای که زیر زمین آن محل تدریس استاد بود و از رفت و آمد بزرگان موسیقی دوران صبا خالی نمی‌شد.

خانه، حیاطی نعلی شکل دارد. یعنی اگر در حیاط بایستید می‌توانید در سه جهت آن اتاق‌های تو در تویی که یه هم راه دارند را ببینید و تنها یک دیوار حیاط است که اتاق و ساختمانی به آن تکیه نداده. همچنین این خانه که درست در ابتدای یک بن‌بست قرار گرفته، دو در ورودی دارد؛ در اصلی که به مهمان‌خانه نزدیک‌تر است و معمولا مهمانان از آن تردد می‌کردند و دری کوچک که به حیاط باز می‌شود و سر از کوچه بن بست در می‌آورد.

این در معمولا برای رفت و آمد راحت و آزدانه اهل خانه به بیرون استفاده می‌شد تا مزاحمتی برای مهمان‌ها به وجود نیاید. هنرمند و شاعری در دوره حیات استاد صبا در تهران نبود که از این خانه و محافل آن خاطره‌ای نداشته باشد.

چهره‌های آشنا در خانه صبا

موزه صبا با اشیاء و آثار باقی مانده از صاحب خانه تزئین شده است. از عینک و عصا و لباس گرفته تا دست‌نوشته‌ها و ساز‌های استاد صبا. در میان این سازها، ساز دست‌ساز صبا هم به چشم می‌خورد. ساز‌هایی که در این موزه نگهداری می‌شوند روزگاری طنین خوش هنر ابوالحسن صبا را می‌نواختند و هنوز هم قابل استفاده هستند.

روی دیوار‌های این خانه می‌توانید عکس‌های قدیمی‌ای را ببینید که صبا و جمع دوستانش در گوشه گوشه این خانه گرفته‌اند. همچنین عکس‌های دیگری که به همراه دیگر اشیاء این خانه، روایتگر زندگی ابوالحسن صبا هستند. در میان این عکس‌ها، چهره آشنای شهریار شاعر هم به چشم می‌خورد که یکی از مهمانان همیشگی خانه صبا بود.

جای دنجی برای مردم شناسی

اشیاء به نمایش درآمده در خانه موزه صبا را می‌توان در دو دسته جا داد؛ اشیا و آثاری که به معرفی زندگی ابوالحسن صبا می‌پردازند و اشیائی که در بخش مردم‌شناسی به نمایش گذاشته شده‌اند. بخش مردم شناسی با عروسک‌های دست ساز و همچنین لباس‌هایی که توسط منتخب اسفندیاری ساخته و دوخته شده، تکمیل شده است و اهدایی او به این موزه است.

همچنین کتاب‌های آموزشی مختلف از جمله آموزش خیاطی با متد‌های جدید که توسط منتخب اسفندیاری نگارش شده و حاصل تجربه و آموزش‌های او در فرانسه و اروپا. این مجموعه شامل ۹۰ عروسک با لباس‌های مختلف قومی و محلی ایرانی است.

عروسک‌هایی که خانم اسفندیار در موزه به نمایش درآورده است، شامل لباس‌های محلی مناطقی، چون قم، یزد، خراسان، کردستان، گیلان، بندرعباس، ترکمن صحرا و ... هستند. منتخب اسفندیار اولین زنی بود که نگارش دستور صنایع دستی و خیاطی را انجام داد و علاوه بر گردآوری هنر‌های دستی، چون خیاطی و گلدوزی در قالب کتاب، به تدریس نیز می‌پرداخت.