خشکسالی و مساله نان

مهدی زارع | بیشتر کشور‌های خاورمیانه با ناامنی غذایی دست و پنجه نرم می‌کنند. تغییرات اقلیمی این مشکل را بدتر کرده است، خشکسالی‌های منظم و متناوب با سیل‌های بزرگ زیرساخت‌های کشاورزی و محصولات را از بین می‌برد. همه‌گیری کووید-۱۹ نیز به همراه تحریم‌ها اقتصاد را بیشتر مختل کرده است.

براساس اعلام مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران، از ابتدای سال آبی ۱۳۹۹-۱۴۰۰، میزان بارش‌ها نسبت به میانگین بلندمدت ۴۱درصد و نسبت به مدت مشابه سال قبل ۵۳درصد کاهش داشته است. آمار‌های موجود از سال آبی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ تاکنون نشان می‌دهد که بارش‌ها حتی از سال آبی ماقبل نیز کمتر بوده است.

طی پنج سال ۱۴۰۰-۱۴۰۵ میانگین بارندگی ۷۵ درصد کمتر از حد نرمال و میانگین دما بین ۵۰ تا ۷۵ درصد بیشتر از میانگین بلندمدت پیش‌بینی می‌شود. تغییرات اقلیمی واقعیتی است که نمی‌توان آن را زیر پا گذاشت، هنگامی که دمای هوا بیش از ۲ یا ۶ درجه سانتیگراد افزایش یابد، حوادث طبیعی مانند سیل، خشکسالی و توفان‌های شدید از جمله پیامد‌های اصلی تغییرات اقلیمی خواهند بود که از هم‌اکنون افزایش این مخاطرات را مشاهده می‌کنیم.

کمبود آب و غذا، بیماری‌های ناشی از آب، مرگ و میر ناشی از سرما یا گرما به عنوان نتایج تغییرات اقلیمی ظاهر می‌شود. در ۱۲۴۰ شمسی، ۱۸۶۱ م، در زمان ناصرالدین شاه قاجار، بلوای بزرگ نان از جمله نخستین بحران‌های اجتماعی بود که در اثر سیاست‌های نادرست شاه قاجار رخ داد.

خشکسالی و در پی آن قحطی نان و در پی آن احتکار غلات و آذوقه توسط دولتمردان و ثروتمندان و فروش آن به بهای گزاف به مردم، سبب تشدید بحران شد. نانوایی‌ها شلوغ و نان کمیاب بود تا اینکه حرکت گسترده‌ای ازسوی زنان برای مقابله با این بحران صورت گرفت.

در اعتراضی گسترده، چند هزار زن راه را بر کالسکه ناصرالدین شاه که از شکار برمی‌گشت، بستند و از او مصرانه درخواست کردند تا به وضع نابسامان مردم رسیدگی کند.

در این میان کامران میرزای نایب‌السلطنه که در احتکار گندم دست داشت، توسط زنان تادیب شد. شاه با مشاهده ازدحام زنان برآشفت و به محمود خان نوری، کلانتر تهران دستور پایان دادن به غائله را داد. به این ترتیب ماموران کلانتری به زنان حمله بردند. بخش مهمی از اعتراض‌های شهری در دوره مظفرالدین شاه شورش‌های نان بودند. در سال ۱۸۹۸ م - ۱۲۷۷ ش اولین خشکسالی عصر مظفری رخ داد.

قیمت گندم ترقی کرد و به ده دوازده تومان رسید. خشکسالی ادامه یافت و سبب واردات گندم به ایران گردید. از روسیه گندم به ایران حمل می‌شد.

در سال ۱۹۰۰ م، ۱۲۷۹ ش نیز قحطی و خشکسالی در اکثر نقاط کشور رخ داد. قحطی به نرخ اجناس گران، در بعضی ولایات گندم صدمنی سی تومان، جو بیست تومان شد. مورخان این اتفاقات را از مقدمات مهم نهضت مشروطه طی شش سال بعد از آن می‌دانند.

در روز ۱۶ اردیبهشت ۱۲۹۰ شمسی در جریان بلوایی که به علت کمبود نان و گرانی ارزاق در ۷ جمادی الاول ۱۳۲۹ ق/ ۶ مه ۱۹۱۱ م، در اصفهان رخ داد، حاج محمدجعفر خوانساری، معاون یا کفیل بلدیه شهر، به طرز فجیعی کشته شد و تعدادی از نهاد‌های تازه تاسیس اداری شهر تخریب گردید.

عوامل گوناگون قدرت در اصفهان با توجه به شرایط حاکم بر شهر که ناشی از وقوع انقلاب مشروطه بود، برای بیرون کردن یکدیگر از عرصه قدرت و ضربه زدن به همدیگر، محمدجعفر خوانساری را در شورشی ساختگی به بهانه کمبود نان و گرانی ارزاق کشتند و تعدادی از نهاد‌های مدنی شهر را غارت و تخریب نمودند.

هشتاد سال قبل، یک سال پس از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، مجلس شورای ملی در تاریخ ۱۸ مرداد ۱۳۲۱ با اکثریت ۱۰۹ رای احمد قوام‌السلطنه را به نخست‌وزیری ایران برگزید.

بحران و قحطی گندم و نان از بزرگ‌ترین چالش‌های نخست‌وزیر جدید بود قوام هم وزارتخانه جدیدی به نام وزارت خواروبار تاسیس کرد تا شاید بتواند مشکل را حل کند، اما بحران بسیار عمیق‌تر از آن بود که بتواند با تاسیس یک وزارتخانه دولتی مشکل را حل کند.

تاخت و تاز روسیه و بریتانیا در ایران با مصرف و مصادره بخش بزرگی از گندم کشاورزان ایرانی از سوی قوای روس و بریتانیا و انتقال گندم خریداری شده به خاک روسیه و انبار‌های قوای انگلیس در جنوب شرق ایران همراه شد.

تسلط قوای انگلیس و روسیه بر گندم، سوخت و حمل و نقل جاده‌ای ایران در جنگ جهانی دوم، ایران را که تا قبل از این جنگ جزو صادر‌کنندگان گندم قرار داشت، گرفتار قحطی مرگباری کرد به طوری که دلالان و محتکران برای به حداکثر رساندن سود خاک اره و سنگ و کلوخ ریز را با گندمِ کوبیده شده مخلوط می‌کردند و تحویل نانوا‌ها می‌دادند و نانی که به دست مردم می‌رسید نان به‌شدت بی‌کیفیت و بد طعمی بود و همین مساله موجب شدت گرفتن نارضایتی‌های عمومی در گیر و دار اشغال نظامی ایران از سوی قوای روس و انگلیس بود.

در چنین شرایطی احمد قوام‌السلطنه به عنوان سومین نخست‌وزیر محمدرضا شاه عهده‌دار نخست‌وزیری شد. مجموعه حوادث سیاسی و اجتماعی آن روزگار در کنار اختلاف شاه و نخست‌وزیر زمینه‌های لازم برای شکست احمد قوام‌السلطنه در جلب نظر مجلس شورای ملی و تشکیل کابینه جدید در ۲۴ بهمن ۱۳۲۱ را فراهم کرد و علی سهیلی بار دیگر به مجلس معرفی شد و تشکیل کابینه داد.

برای چندین دهه، دسترسی به مواد غذایی یارانه‌ای شاخص انتخاب بین ثبات و هرج و مرج در چندین کشور خاورمیانه بوده است. در سال ۱۹۷۷، تلاش انور سادات، رییس‌جمهور مصر برای کاهش یارانه نان، شورش‌های مردمی را برانگیخت که ۱۷۱ کشته و صد‌ها زخمی برجای گذاشت و او را مجبور به عقب‌نشینی از تصمیم خود کرد.

در سال‌های ۱۹۸۴-۱۹۸۳، حبیب بورقیبه، رییس‌جمهور تونس بود که پس از حذف یارانه‌های گندم و بلغور با شورش‌های نان مواجه شد. تخمین زده می‌شود که ۱۱۰ تونسی در ناآرامی‌های متعاقب آن و سرکوب دولت جان باخته باشند. قیمت‌های بالاتر کالا‌ها به آغاز اعتراض‌ها در تونس در سال‌های ۲۰۰۹-۲۰۰۸ و سرنگونی رییس‌جمهور زین‌العابدین بن علی در سال ۲۰۱۱ کمک کرد.

تهاجم روسیه به اوکراین، تهیه غلات اضافی را پیچیده کرده است، زیرا روسیه و اوکراین ۳۰ درصد از صادرات جهانی گندم را ارایه می‌دادند. در هفته اول ماه مارس، قیمت جهانی گندم به بالاترین حد خود در ۱۴ سال گذشته رسیده بود. ایران به طور مرتب گندم وارداتی خود را از اوکراین، روسیه و اتحادیه اروپا تامین می‌کند.

مانند دیگر کشور‌های منطقه، اکنون ایران باید به دنبال جایگزین باشد. با قیمت فعلی غلات، هزینه‌های دولت برای یارانه دادن به کالا‌های غذایی ضروری برای سال ۲۰۲۲ ممکن است افزایش یابد.

ایران علاوه بر مقابله با خشکسالی شدید طی سه ساله اخیر که تولیدات کشاورزی را محدود کرده است، از ظرفیت ذخیره‌سازی کافی برای غلات خود نیز رنج می‌برد. نان باگت با گران شدن آراد، گران شده و دولت مدعی است مردم باید قیمت واقعی‌تری برای نان فانتزی بپردازند.

اوکراین صادرات گندم و سایر غلات را ممنوع کرده است، در عین حال روسیه نیز صادرات غلات را ممنوع کرده است. بنابراین، کشور‌های وارد‌کننده از جمله ایران باید برای عرضه محدودتر غلات با سایر واردکنندگان گندم رقابت کنند. هر چه درگیری روسیه و اوکراین بیشتر طول بکشد، مختل شدن محصولات آینده در دریای سیاه اثر بیشتری بر امنیت غذایی در کشور‌های وارد‌کننده خواهد داشت.

ممکن است نیاز به واردات غلات خود در سال جاری افزایش یابد. این جنگ هزینه‌های یارانه را افزایش می‌دهد و قاعدتا تامین‌کنندگان غلات باید متنوع شوند. از سوی دیگر با جنگ اوکراین قیمت نفت افزایش یافته و درآمد‌های دولت به طور نسبی افزایش یافته است.

به نظر می‌رسد که دولت می‌تواند به گندم یارانه دهد تا هم نانوایی‌ها و هم مصرف‌کنندگان از نوسانات بیش از حد بازار جهانی محافظت شوند.