حروف الفبا چه معنایی دارند؟

فرادید | آیا اسامی حروف الفبا مثل «الف» و «میم» خودشان معنایی دارند؟ چرا به حرف «ج» می‌گوییم «جیم» و به «ک» می‌گوییم «کاف»؟ تصور معمول همۀ ما این است که حروف الفبا به خودی خودشان هیچ معنایی ندارند و فقط وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند و کلمات را می‌سازند می‌توانند معنی‌دار باشند. البته این به یک معنا درست است، اما اگر به تاریخ شکل‌گیری حروف الفبا نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که اسامی هر کدام از این حروف برای خودشان معنای خاصی دارند.

به گزارش فرادید؛ تاریخ شکل‌گیری الفبای مکتوب اصلا مسیر ساده و آسانی نداشته و در مورد آن شک و تردید‌های زیادی وجود دارد. اما آن چیزی که ما تقریبا به طور قطع می‌دانیم این است که تمام الفبا‌های مکتوب اروپایی (یونانی و لاتین)، عربی، عبری و سیریلیک از یک منشاء واحد سرچشمه گرفته‌اند. این منشاء واحد همان الفبای فینیقی است که بیش از سه هزار سال قبل در سرزمین «کنعان» در شرق مدیترانه (سوریه، لبنان و فلسطین) شکل گرفته است.

الفبای فینیقی‌ها خودش از یک جور خط هیروگلیف سرچشمه گرفته بود که کنعانی‌ها آن را از مصری‌ها اقتباس کرده بودند؛ یعنی خطی که برای نشان دادن چیز‌ها از کشیدن شکل آن‌ها استفاده می‌کرد. اما فینیقی‌ها حدود بیست کلمه را انتخاب کردند و شکل هرکدام از آن‌ها را برای نشان دادن یک حرف به کار بردند؛ به این ترتیب دیگر لازم نبود برای هر کلمه‌ای یک شکل کشیده شود بلکه با ترکیب همان بیست شکل می‌شد همۀ کلمات را نوشت.

(لوحی با خط فینیقی که مربوط به سه هزار سال قبل است و در منطقۀ تل‌الجزر در نزدیکی بیت‌المقدس پیدا شده است)

مثلا فینیقی‌ها کلمه‌ای داشتند به عنوان «گیمل» که به معنی «شتر» بود (کلمۀ عربی «جمل» هم از همین ریشه است)؛ تا قبل از اختراع خط فینیقی، شتر با یک علامت شبیه به گردن شتر نشان داده می‌شد؛ اما فینیقی‌ها این علامت را به جای حرف «ج» یا «گ» به کار بردند. با اینحال اسم این حرف همچنان «گیمل» باقی ماند و امروز در الفبای عربی به آن «جیم» و در الفبای یونانی به آن «گاما» می‌گویند؛ بنابراین حرف «جیم» یا «گاما» علاوه بر اینکه از لحاظ اسمش به معنی شتر است، از لحاظ شکل ظاهری هم یادگاری از همان شکل هیروگلیفی است که برای نشان دادن شتر به کار می‌رفت.

شکل حرف‌ها در طول زمان و در مناطق مختلف تغییرات زیادی پیدا کرد، اما هنوز هم می‌شود در بعضی از حروف این شباهت ظاهری را تشخیص داد. در اینجا تصویری از شکل‌های فینیقی و هیروگلیف هفت حرف از الفبا را ملاحظه می‌کنید (در هر مورد، تصویر اول شکل اصلی و هیروگلیف حرف را نشان می‌دهد و تصویر دوم شکل فینیقی آن را).

۱. آ، A؛ «گاو»

کلمۀ «الف» در زبان فینیقی به معنی گاو بوده است و شکل اولیۀ آن شکل سر یک گاو را با دو شاخش نشان می‌داده. این شکل قدیمی هنوز هم در حرف A در الفبای لاتین کاملا آشکار است.

۲. ب، B؛ «خانه»

اسم حرف «ب» در الفبای فینیقی «بِت» بوده است که به معنی خانه است (همریشه با کلمۀ عربی «بیت»). در الفبای عربی اسم این حرف به «باء» تغییر کرده اما در الفبای یونانی هنوز اسم این حرف «بتا» است.

۳. ک، K؛ «کف دست»

فینیقی‌ها اسم این حرف را «کف» گذاشته بودند که دقیقا همان «کف» عربی و به معنی کف دست است. حرف یونانی «کاپا» معادل همین حرف است.

۴. و، V؛ «چنگک»

کلمۀ «واو» در زبان فینیقی‌ها به معنی قلاب یا چنگک است و شکل اولیۀ این حرف هم همین معنا را منتقل می‌کرده است. در الفبای لاتین این حرف به U، V و Y تبدیل شده است.

۵. م، M؛ «آب»

کلمۀ «میم» در زبان فینیقی به معنی آب بوده است (همریشه با کلمۀ «ماء» عربی). آن‌ها این کلمه را با شکلی شبیه موج دریا نشان می‌داند که در M لاتین قابل تشخیص است.

۶. ع، O؛ «چشم»

کلمۀ «عین» در زبان فینیقی (مثل عربی) به معنی «چشم» بوده است و شکل اولیۀ آن به وضوح شکل چشم انسان را نشان می‌داده است.

۷. ر، R؛ «سر»

اسم حرف «ر» در زبان فینیقی «رِس» بوده که همریشه و هم‌معنی با کلمۀ عربی «رأس» و به معنی «سر» است. شکل هیروگلیف این کلمه هم طرحی از سر انسان را نشان می‌دهد که در خط فینیقی کمی ساده‌تر شده است.