انفجار هوای کیهانی چگونه سیبری را نابود کرد؟
صبح ۳۰ ژوئن ۱۹۰۸ انفجاری با نیروی بیش از ۱۰ مگاتن در بالای تایگای سیبریِ کم‌جمعیت رخ داد. اما چه چیزی سبب وقوع این رویداد موسوم به تونگوسکا شد؟
فرادید | سال ۱۹۰۸، ساکنان محلیِ یک منطقه‌ی دورافتاده در روسیه خبر از صدا‌های بسیار بلند، آسمان شعله‌ور و امواج ضربه‌ای دادند که آن‌ها را شوکه کرده بود. دهه‌ها تحقیق علمی در این زمینه نشان داد که رویداد تونگاسکا توسط یک انفجار هوای کیهانی رخ داده است. انفجار هوای کیهانی اتفاق نادری است، اما مخرب بودنِ غیرقابل‌انکار آن، دانشمندان زیادی را برانگیخته تا پدافند‌های زمین در برابر اشیاء خارج از جو را تقویت کنند.
به گزارش فرادید ، بسیاری از بالایای طبیعی در فواصل زمانی منظم رخ می‌دهند. در ژاپن، کشوری که در طول کمربند لرزه‌خیزِ اطراف اقیانوس آرام امتداد یافته، مردم سالانه حدود چهار تا هفت زمین‌لرزه‌ی بزرگ را تجربه می‌کنند که برخی از آن‌ها موجب ایجاد سونامی‌هایی می‌شود که به همان اندازه مخرب هستند. در آمریکا، میانگین شمار طوفان‌ها و آتش‌سوزی‌ها (۱۴ و ۷۰۰۰۰ به ترتیب) به سرعت در حال افزایش است و دلیل آن گرم‌شدن زمین است.
اما بلایای دیگر از قبیل فوران‌های آتشفشانی بسیار کمیاب‌تر هستند. فوران سال ۱۸۱۵ کوه تامبورا (بزرگ‌ترین فوران ثبت‌شده در تاریخ) سبب افت ۵.۴ درجه‌ای دمای جهانی و شکل‌گیریِ «سالی بدونِ تابستان» شد که به شکل تصادفی اسبابِ زحمتِ کمپین‌های نظامیِ ناپلئون بناپارت شد. دریاچه‌های فورانی کامرون که به واسطه‌ی تجمع CO۲ منفجر شدند نیز به همان اندازه غیرعادی هستند.
از نظر آماری، کمیاب‌ترین و مخرب‌ترین بلای طبیعی باید بلایی باشد که در بالای رود پودکامنایا تونگوسکا در روسیه روز ۳۰ ژوئن سال ۱۹۰۸ اتفاق افتاد. این فاجعه که به رویداد تونگوسکا معروف است از طریق گزارش شاهدان عینی توصیف شد که از قضا از منطقه‌ی کم‌جمعیت تایگای سیبریِ شرقی عبور می‌کردند.
وقتی آسمان آتش گرفت
(لئونید کولیک، کانی‌شناس روسی)
به گزارش یک کشاورز محلی به نام اس. سِمونوف که شهادت او توسط لئونید کولیک، کانی‌شناس روسی ثبت شد، او مشغول خوردن صبحانه در واناوارا تِرِدینگ پُست، در چهل مایلیِ جنوبِ رودخانه بود که آسمان به دو قسمت شکافته شد و آتش گسترده‌ای جنگل را فرا گرفت، سپس شکاف آسمان بسته شد و صدای ضربه‌ی قدرتمندی به گوش رسید و او به فاصله‌ی چند یارد پرتاب شد.
اِی. وای. توگارینوف مدیر موزه‌ای در شهر دورافتاده‌ی کراسنویارسک هیچ آتشی را به چشم خود ندید، اما سه یا چهار بار صدای بلند و ناگهانیِ نامشخص و پشت سر هم را شنید که یادآور حملات توپخانه‌ای دوردست بود. چند هفته بعد وقتی توگارینوف به دهکده‌ی توروخانسک سفر کرد، باخبر شد که ساکنان محلی آنجا هم آن صدا‌ها را شنیده بودند با این تفاوت که آن را با صدای رعد مقایسه کرده بودند. پدیده‌هایی مشابهِ رویداد تونگوسکا در سرتاسر جهان ثبت شده‌اند. لحظاتی پس از پرتاب شدن سمونوف، چندین ایستگاهِ زمین‌لرزه در اوراسیا لرزه‌هایی به بزرگی ۵ ریشتر ثبت کردند که از سیبری نشات گرفته بود. امواج هوایی مسافتی دورتر از این را هم طی کرده بود و به کرواسی، آلمان، باتاویا، هند شرقی هلند و حتی واشنگتن دی‌سی هم رسیده بود.
نخستین هیئت اعزامی
در حالی که رویداد تونگوسکا موجبِ نگرانی در سراسر روسیه شده بود، مقامات در بررسیِ دلایلِ وقوع این رویداد سریع عمل نمی‌کردند. این رویداد در یک منطقه‌ی دورافتاده از کشور رخ داده بود که دسترسی به آن با تجهیزاتِ تحقیقاتی دشوار بود. این موقعیت با ورودِ روسیه به دهه‌ای از آشوبِ سیاسی آمیخته به انقلاب و جنگ داخلی بدتر هم میشد. نخستین پروژه‌ی تحقیقاتیِ رسمی سال ۱۹۲۱ آغاز شد، اندک زمانی پیش از پایان جنگ داخلی روسیه. این پروژه به رهبری کولیک انجام شد که برای انجام بررسی‌های زمین‌شناسی برای آکادمی علوم شوروی به دریاچه‌ی تونگوسکا سفر کرده بود. گزارش‌های محلی نظیر همان گزارشی که از سمونوف رسیده بود کولیک را به این باور سوق داد که رویداد تونگاسکا در اثر برخورد سنگ‌های آسمانی رخ داده است.
کولیک پس از درخواست بودجه‌ی بیشتر از سوی دولت شوروی به دریاچه بازگشت تا به دنبال گودال ناشی از برخورد سنگ آسمانی بگردد، اما دستیاران او موفق به یافتن چنین گودالی نشدند. با این حال، ناحیه‌ای از جنگل را کشف کردند که در آن درخت‌ها سوخته شده، شاخه‌هایشان شکسته و به شکلی خرد شده بود که گویی از یک نقطه‌ی میانی به آن‌ها آسیب وارد شده بود.
توضیح رویداد تونگوسکا
تحقیقات درباره‌ی رویداد تونگوسکا تا دهه‌های ۵۰ و ۶۰ ادامه داشت، زمانی که محققان بالاخره کشف کردند خاک دریاچه حاوی میزان بسیار ناچیزی سیلیکات و مگنتیت است. این مواد معدنی بیشتر در شهاب‌سنگ‌ها یافت می‌شود. در حالی که باتلاق‌های ذغال‌سنگِ مجاور حاوی مقادیر زیادی ایریدیم بودند: ماده‌ی شیمیایی موجود در سنگ‌های متعلق به رویداد انقراض کرتاسه-پالئوژن. این اکتشافات که با تحقیقات کولیک از دهه‌ی ۱۹۲۰ مطابقت دارند نشان می‌دهند رویداد تونگوسکا نه به واسطه‌ی برخورد شهاب‌سنگ بلکه بر اثر انفجار هوای کیهانی رخ داده است. انفجار هوای کیهانی که به آن انفجار هوای شهاب‌سنگ هم می‌گویند زمانی رخ می‌دهد که شهاب‌ها، سیارک‌ها، ستاره‌های دنباله‌دار و سایر اجرام فضای بیرونی در آستانه‌ی ورود به لایه‌های بیرونی جو زمین منفجر می‌شوند.
ویژگی‌های انفجار هوای کیهانی (امواج ضربه‌ای، دمای رو به افزایش و غیاب گودال ناشی از برخورد سنگ آسمانی) با ویژگی‌هایی که ما از رویداد تونگوسکا می‌شناسیم مطابقت دارد. فرضیه‌ی محققان اینست که شراره‌های دیده‌شده توسط سمونوف ناشی از نوری بوده که از ذرات یخ در ارتفاع بالا عبور کرده در حالی که افتِ شفافیتِ اتمسفریِ بعدی شاید ناشی از افزایشِ ذرات غبار باشد.
انفجار‌های هوایی کیهانی
این باور وجود دارد که روزانه ۲۵ میلیون شهاب‌سنگ به زمین می‌بارد. خوشبختانه اکثریت قریب به اتفاق این شهاب‌سنگ‌ها بسیار ریز هستند و آن‌هایی که ریز نیستند به انفجار‌های هوای کیهانی تبدیل می‌شوند و این به لطف تغییر سریع در فشار هواست که توسط جو زمین ایجاد می‌شود و سبب می‌شود این شهاب‌سنگ‌ها بسوزند و پیش از اینکه شانسی برای برخورد به سطح داشته باشند فرو بریزند.
رویداد تونگاسکا با اندازه‌ی تخمینی ۱۰ تا ۴۰ مگاتن، بزرگ‌ترین انفجار هوایی کیهانیِ ثبت‌شده در تاریخ است. سال ۲۰۱۳ شهاب‌سنگ چلیابینسک بالای منطقه‌ی اورال روسیه منفجر شد، ۱۵۰۰ نفر را مجروح و ۷۲۰۰ ساختمان را نابود کرد. این شهاب (با قطر ۶۶ فوت و سرعت ۴۲۶۹۰ مایل بر ساعت) یک انفجار هوای کیهانی معادل انفجار بیش از ۵۰۰ کیلوتن TNT بود. برای مثال، Little Boy بمب اتمی که هیروشیما را با خاک یکسان کرد ۱۶ کیلوتن بود. مخرب بودنِ غیرقابل‌انکارِ انفجار‌های هوایی کیهانیِ بزرگ، دانشمندان و سیاست‌مداران زیادی را به تقویتِ پدافند زمین ترغیب کرده است. برای مثال، سال ۲۰۲۰، مهندسان MIT یک نقشه‌ی راه طراحی کردند که می‌تواند در تغییر مسیر شهاب‌سنگ‌های زمینی مدت‌ها قبل از رسیدن‌شان به زمین به ما کمک کند، بنابراین شاید در آینده بتوانیم جلوی وقوع رویداد تونگاسکای دیگری را بگیریم.
منبع: bigthink
مترجم: زهرا ذوالقدر
