جانمایی دستفروشان در مبلمان شهری تهران کجاست؟
آنها دو دسته‌اند؛ آنها که می‌گویند دستفروشان باید از خیابان‌ها بروند و آنها که معتقدند کار دستفروشان در خیابان‌های شهرها و مترو و گذران زندگی آنها از این راه مشکلی ندارد. حالا اما این‌طور که پیداست کفه مخالف‌ها با کار دستفروشان به موافقان آن می‌چربد؛ چه در میان مسئولان شهرداری‌ها و به‌ویژه شهرداری تهران که در دو ماه گذشته برخورد مامورانش با دستفروشان، خبرهای زیادی درست کرده و چه در میان نمایندگان مردم در شوراهای شهر و باز هم به‌ویژه در شورای شهر تهران؛ نمونه‌اش هم صحبت‌های اخیر دو نفر از نمایندگان شورای شهر تهران در این‌باره. «مهدی چمران» و «ابوالفضل قناعتی»، نمایندگان اصولگرای شورا که ازجمله افرادی‌اند که خواستار برخورد قطعی و جدی با دستفروشان و ایجادکنندگان سد معبر به‌ویژه در روزهای نزدیک به نوروزاند. چمران در این موضع خود تا جایی پیش رفته که اخیرا در این‌باره گفته است: «وقتي سدمعبرکنندگان با کوچک‌ترين تذکري قمه مي‌کشند، حريم‌بانان بايد چه کنند، گردنشان را زير قمه بگذارند؟ پيشنهاد مي‌دهم يک کارگروه تشکيل شود تا با مشارکت شهرداري امکان برخورد حريم‌بانان با دستفروشان را افزايش دهيم تا با يونيفرم‌هاي
متحدالشکل و امکان برخورد اقدام کنند.»
در مقابل آنها اما کارشناسانی‌اند که معتقدند دستفروشی شغلی کاذب نیست، معضل هم نیست بلکه دستفروشی نیاز جامعه است.
با این حال ٩٤درصد دستفروشان با ساماندهی خود در مکان‌های ثابت موافق‌اند و ٦٠درصد آنها از ساماندهی در همان محل، ٢٧درصد در مکان‌های شلوغ و مابقی از مکان‌های نزدیک به مکان قبلی خود برای ساماندهی استقبال می‌کنند.
از همین رو مجتبی عبدالهی، معاون خدمات شهری شهرداری تهران یکی از روش‌های ساماندهی دستفروشان را شناسایی این افراد و نظم‌بخشی این گروه با ارایه کارت‌های شناسایی می‌داند و می‌گوید: هدف از شناسایی و تخصیص مکانی مشخص به دستفروشان به نوعی حمایت از فعالیت آن گروه از دستفروشانی است که فاقد امکاناتی همچون مغازه برای عرضه محصولات صنایع دستی یا تولیدی‌شان هستند تا در روند کسب درآمد این افراد نیز خللی ایجاد نشود.
دستفروشان چه کسانی هستند؟
برخلاف آنچه تصور می‌شود دستفروشان اغلب افراد بدون تجربه و مهارت هستند، یافته‌های پژوهشی با عنوان «دستفروشان بساط‌گستر در شهر تهران» نشان می‌دهد ٦٦درصد این افراد پیش از دستفروشی شغل دیگری داشته‌اند و ٤٠درصد آنها نیز کارگر ماهر بوده‌اند و احتمالا به علت از رونق افتادن فعالیت‌های تولیدی به این شغل روی آورده‌اند. ٤٣درصد آنها علت ترک شغل قبلی خود را تعدیل نیرو، ورشکستگی و اخراج اعلام کرده‌اند.
تصور دیگری که در بین عموم شهروندان نسبت به دستفروشان به‌ویژه دستفروشان در مترو وجود دارد، این است که فروش و سود فراوان و بدون زحمت است که هر روزه به تعداد این افراد اضافه می‌کند. براساس آماری که نتایج مطالعات این حوزه نشان می‌دهد، متوسط درآمد روزانه دستفروشان ٤٧هزار تومان است، درعین حال بیشترین درآمد ٥٠هزار تومان است. ٧٨درصد دستفروشان زن و ٦٧درصد آنها جوان و نوجوان‌اند! و طبیعی است که ١٤درصد آنها دانشجو و دانش‌آموز هستند.
همچنین ٨٧درصد دستفروشان تنها منبع درآمدشان از این راه است و تنها ١٣درصد آنها منبع درآمد دیگری برای امرار معاش دارند. ٤٠درصد دستفروشان در تهران تحت پوشش هیچ بیمه‌ای نیستند، حتی بیمه سلامت.
ریشه تاریخی دستفروشی
دستفروشی ریشه تاریخی دارد و می‌توان ریشه‌های آن را در دوران پیش‌سرمایه‌داری جست‌وجو کرد. همانند روستا که در آن پیله‌وران اجناس مورد نیاز روستاییان را برایشان می‌بردند و در فصل درو از محصولات روستاییان استفاده می‌کردند، در شهر هم دستفروشی برای کالاها و خدماتی صورت می‌گرفت که به لحاظ اقتصادی صرفه نداشت که برای آن محل ثابتی اختصاص یابد.
در دوران سرمایه‌داری با مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک‌تر به شهرهای بزرگ، با رانش طبقاتی، شکل‌گیری مازاد نیروی کار، ارزشمند شدن سرقفلی، در شرایطی که وضع طبقاتی جامعه سطوح متفاوتی از مصرف را ایجاد کرده، بخشی از این جمعیت و مازاد نیروی کار که نتوانسته است جذب تجارت رسمی شود، به نیازهای مصرف سطوح پایین‌تر از طریق دستفروشی پاسخ می‌دهد.
دستفروشان حاصل یک شکاف طبقاتی هستند؛ شکافی بین فروشنده‌های سرمایه‌دار و ناتوان و همچنین خریداران با جیب پرپول و خریداران با توان ناچیز! این شکافی است که دستفروشی را پدید آورده است.
دستفروشان مجرم‌اند یا مزاحم؟
براساس اصل ٩ ماده ٩٦ تبصره ٦ کتاب مجموعه قوانین و مقررات شهرداری‌ها اراضی، کوچه‌ها، میدان‌ها، خیابان‌ها و معابر عمومی واقع در محدوده هر شهر، ملک عمومی محسوب شده و تعرض در این معابر، تخلف تلقی می‌شود و می‌بایست شهرداری‌ها با متخلفان برخورد کنند.
براساس تبصره ١ ماده ٥٥ قانون شهرداری‌ها، سد معابر عمومی و اشغال پیاده‌روها و استفاده غیرمجاز از آنها، میدان‌ها، پارک‌ها و باغ‌های عمومی برای کسب و سکونت ممنوع است. بند ٢٠ همین ماده از قانون تاکید می‌کند که شهرداری‌ها موظفند با مشاغل مزاحم یا تاسیس اماکنی که به‌نحوی موجب مزاحمت شهروندان باشد، برخورد کنند.
می‌توان نتیجه گرفت که در قوانینی که هم‌اینک موجود است دستفروشی جرم نیست چراکه مطابق اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها، تنها عملی را می‌توان جرم دانست که قانون آن را جرم اعلام کرده و برای آن مجازات تعیین کند، با این حال، آنچه دستفروشان انجام می‌دهند، مصداق تخلفاتی است که در قانون برای آن مجازات‌هایی تعیین شده است؛ مثل عرضه خارج از شبکه، فرار از پرداخت مالیات و… چرا که طبق قانون مدیریت خدمات شهری در معابر، خیابان‌ها و به‌طورکلی تمامی سطح شهر نباید مشکلی برای رفت‌‌و‌آمدهای مردم به وجود آورند و از طرفی طبق قوانین کشور هیچ فردی نمی‌تواند بدون داشتن مجوز‌های لازم اقدام به فروش اجناسی کند و هر دوی این اتفاقات تخطی از قانون تلقی می‌شود. پس وقتی مجوزی برای انجام فعالیت اقتصادی داده نشده و فردی خودسرانه در خیابان یا در مترو و اماکنی این‌چنینی اقدام به فعالیت‌های اقتصادی می‌کند، مرتکب تخلف شده است. مرز میان تخلف و جرم را می‌توان اینچنین تعیین کرد که اگر دستفروشی بدون ایجاد مزاحمت برای دیگران باشد، تخلف است و زمانی که مزاحمتی برای مردم ایجاد کند، جرم محقق می‌شود.
دستفروشی؛ از بازارهای روز تا شب‌بازارهای جذاب و شاد
براساس مطالعاتی که صورت گرفته ایجاد انواع بازارها می‌تواند در جهت حمایت و ساماندهی دستفروشان کارآمد باشد. ازجمله این بازارها می‌توان به روزبازارهای پیوسته اشاره کرد. این بازارها درون بافت شهر و به صورت پیوسته در جوار یا در امتداد سایر مراکز دادو‌ستد (اعم از مغازه و مجتمع‌های خرید)، مراکز خدمات عمومی (بیمارستان‌ها و مراکز خدماتی دولت و شهرداری‌ها) یا ادارات دولتی تشکیل می‌شوند. مطالعات میدانی نشان می‌دهد که انتقال دستفروشان به سایت‌هایی که دور از محلی باشد که خود به محک تجربه برای دادوستدشان برگزیده‌اند، پاسخگوی ساماندهی آنها نخواهد بود. روزبازارهای متمرکز از دیگر انواع بازارهاست که می‌تواند هم پاسخگوی نیازهای شهروندان و هم درآمدزایی کافی را برای دستفروشان داشته باشد. این بازارها در محل‌های مشخصی که برای آنها تعبیه شده است، برپا می‌شوند.
تجربه نشان داده است که این نوع روزبازارها حتی اگر در پیوستگی کامل با مراکز رفت‌وآمد نباشند، می‌توانند به محل‌هایی برای مراجعه تعداد مکفی خریدار و فروشنده تبدیل شوند به شرط آن‌که در نوع کالا و خدماتی که ارایه می‌دهند دقت کافی به‌کار برده شود.
بازارهایی که در آنها بدلیجات، لباسهای دستدوز و عتیقهجات و کتابها و مجلات قدیمی عرضه می‌شود؛ ازجمله این بازارها هستند. بازارهایی که در حاشیه خیابان مفتح شمالی زمانی از سوی شهرداری برپا می‌شد، از این دست بازارها بود.
یکی دیگر از انواع بازارها که اتفاقا در تهران کارآیی و اثربخشی زیادی خواهد داشت، پارک بازارها هستند. براساس آمار تهران ٣٠ پارک بزرگ و بیش از ١٠٠ پارک متوسط مقیاس است که در تمامی طول روز و شب و به‌ویژه در روزهای تعطیل محل گشت‌وگذار شهروندان است. این مکان‌‌ها می‌توانند در صورت طراحی‌های مناسب (هم چادرهای بزرگ یکدست و هم چادرهای انفرادی) به مکان‌های مناسبی برای ساماندهی برای دستفروشان، حداقل برای روزهای تعطیل و همچنین بازه‌های زمانی خاص همچون دو هفتهی آخر اسفند، دو هفته پیش و یک هفته پس از شروع سال تحصیلی، ایام ماه مبارک رمضان و دیگر دوره‌های زمانی از همین دست تبدیل شوند.
پارکینگ بازارها هم نوع دیگری از بازارهای چاره بخش برای ساماندهی دستفروشان به شمار می‌رود؛ برای توضیح پارکینگ بازارها اشاره به تجربه موفق پارکینگ پروانه که چند سالی است با موفقیت به فعالیت خود ادامه می‌دهد و مشتریان خاص خود را یافته، کافی است.
اما شب بازارها که جای آنها به واقع در ایران و به‌ویژه در تهران خالی است؛ البته در برخی از مناطق شهر در برهه‌های زمانی خاص مانند دهه آخر اسفند و روزهای نزدیک به آغاز سال جدید به‌طور غیررسمی شاهد این نوع بازارهای شبانه هستیم؛ اما با توجه به این‌که در بسیاری از مناطق شهری به علت تمرکز مراکز اداری و خدماتی، شب‌ها به کلی متروک می‌مانند شب بازارها گزینه بسیار مناسبی هستند. به نظر می‌رسد که با طراحی‌های مناسب می‌توان از این مناطق برای برقراری بازارهایی پس از پایان ساعات اداری استفاده کرد و همزمان این محلات را از شب‌مردگی خارج کرد. کوالالامپور مثال مناسبی برای نشان دادن کارآیی این بازارهاست. بازارهای شب کوالالامپور هم سرزندگی را به این شهر اعطا کرده‌اند؛ هم به اقتصاد شهر یاری می‌رسانند و هم در زمره جاذبه‌های توریستی مالزی به شمار می‌روند.
فروشندگی سیار مواد غذایی نیز از دیگر راهکارها برای ساماندهی دستفروشان است؛ هر چند که این تجربه برای بسیاری از ایرانی‌ها غریب نیست و تصویری ناپخته و البته نارس از فروشندگی سیار را در غالب بستنی‌فروشی و بامیه‌فروشی در محلات شاهد بوده‌ایم؛ در بسیاری از شهرهای جهان و از آن جمله در شهر پاریس، بخش مهمی از فعالیت «دستفروشان» یا آن طور که در پاریس می‌نامند «فروشندگان سیار» ناظر بر امور اغذیه است؛ اعم از اغذیه‌های خام، نیمه‌آماده و آماده. در تعدادی از شهرهای جهان در آسیای جنوب شرقی، فروشندگی خیابانی منحصرا به فروش اغذیه محدود می‌شود.
دستفروشی در تهران، پاریس و نیویورک
در حال حاضر تنها در ١٠ محور بازار بزرگ تهران ٧٦٢ دستفروش شناسایی شده است؛ براساس برنامه‌ای که شهرداری تهران برای مقابله با آنها دارد محور بازار پاکسازی و محورهای هفت‌تیر و تجریش در نوبت پاکسازی قرار دارند. به گفته مدیرعامل شرکت ساماندهی مشاغل هم‌اکنون در تهران ١٧ بازار روز داریم که در طول هفته ٨ هزار غرفه در آنها برپا می‌شود و افزایش این میزان با توجه به ظرفیت شهر تهران به صلاح نیست و پایتخت ظرفیت و کشش بیشتر از این را ندارد.
این درحالی است که براساس مطالعاتی صورت گرفته در شهری مانند پاریس (پاریس کوچک با دو‌میلیون و ٢٠٠هزار نفر جمعیت) در هفته ٩٧ بازار روز تشکیل می‌شود. ارقام مرکز ملی آمار فرانسه هم از وجود ٦٠٠هزار بنگاه اقتصادی خرده‌فروشی حکایت دارد که عمده آنها را همین دستفروش‌ها تشکیل می‌دهند.
در لندن فروشندگان بساط‌گستر بیشتر به فروش تولیدات غذایی یا صنایع دستی خانگی می‌پردازند. شهرداری لندن هر ساله فهرست ٥٠ فروشنده بساط‌گستر نمونه را منتشر کرده، فهرستی که در اختیار دفاتر توریستی قرار داده می‌شود.
همچنین در متروپلیسی مانند نیویورک تنها در بخش مواد غذایی سالانه دو‌هزار و ٨٠٠ مجوز دستفروشی صادر می‌شود. دستفروشی در این شهر به‌طورکلی در ٥ محور موادغذایی، کالاهای عمومی، کالاهای فرهنگی، کالاهای فصلی و کالاهایی که توسط رزمندگان به فروش می‌رسد، تقسیم می‌شود.
در عین حال دستفروشان در کوالالامپور بهترین وضع را دارند. شهرداری کوالالامپور در کشور مالزی به‌دلیل تنظیم قوانین برای ساماندهی دستفروشان و اجرای صادقانه این قوانین شهرتی جهانی به دست آورده است. دستفروشان هندی نیز وضع مناسبی را تجربه می‌کنند به‌طوری که هند در سال ٢٠١٤ قانون ملی‌ای را به تصویب رساند که در آن نقش مثبت فروشندگان خیابانی در ایجاد کار و تولید شناسایی شده است. آيین‌نامه اجرایی دقیقی ناظر بر تعداد و محل‌های اسکان دستفروشان تهیه و ابلاغ شد. در دهلی نو هر سال فستیوال فروشندگان خیابانی با حضور مسئولان شهری برگزار می‌شود.
