دیار گلهای نرگس
این منطقه بیشتر استراحت‌گاه تجار مختلف به ویژه منزلگاهی برای بازرگانان گرجی و روس در مسیر تجارت به هند بود. از آن جمله می‌توان به قبایل خودسیانی، خوسفیانی و خوسفی دراین منطقه اشاره نمود.
بخش مرکزی
- دهستان خوسف
- دهستان خور
بخش جلگه ماژان
- دهستان جلگه ماژان
- دهستان براکوه
- دهستان قلعه‌زری
بافت قدیم خوسف، با مساحتی در حدود 20 هکتار، تعداد زیادی بناهای با ارزش تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده‌است. مساجد، آب انبارها، مدرسه، قلعه، خانه‌های علوی و مالکی و آرامگاه ابن حسام از جمله این بناهای ارزشمند هستند. آثار تاریخی منطقه عبارتند از:
- قلعه قیس آباد
- قلعه رستم خوسف
- قلعه قدیمی خوسف
- قلعه خور، قلعه قلاع آرک
- ارگ عباس خان شیبانی
- آب‌انبار خور
- آب‌انبار سیوجان
- حمام سیوجان
- محوطه دوکوهه
- محوطه اسپورگ
- حسینیه خور
- حمام خور
- مسجد جامع خوسف
- مسجد ماژان
- مسجد جامع تقاب
- مسجد جامع گل
- مسجد روستای خور
- مسجد همچ
- مسجد عسگری
- مزار سید ابوالقاسم
- مزار گل
- موقوفه میرزا جعفر
- خانه میرزا احمدخان خلیلی نوغاب
- خانه احمدبیگ مالکی
- خانه کربلایی محمد علی بیگ
- خانه یوسف مالکی
- خانه خدابخش خلیلی
- خانه محمدحسن زنگویی
- خانه عزیزالله رفیعی
- خانه بهمدی
- خانه حاج عباس بهمدی
- خانه خزایی
- خانه علوی
- خانه محمد بهمدی
- خانه حسن قلی خلیلی
- خانه محمد قلی بیگ خلیلی
- خانه صفاقلی خلیلی
- خانه غلامرضا بیک نخعی
- خانه رضاقلی خلیلی
- خانه سنجرانی
در این بخش به توضیح مختصری در باب بغضی از این آثار می‌پردازیم:
آرامگاه ابن حسام خوسفی
ˈآرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر برجسته دوره صفوی، با فرم هشت ضلعی با گنبدی شبیه کلاه فرنگی که در اصل نورگیر مقبره محسوب میگردد احداث شده‌است. فضای ورودی آرامگاه، دارای پله است که در نمای جنوبی ساختمان قرار گرفته و به لحاظ فرم، مانند پیش طاقی بوده که سقف آن دارای فرم قوسی شکل به صورت سه بخشی کند است.
در نمای خارجی مقبره، در سه طرف نورگیر یا پنجره کارگذاشته شده که نور فضای داخلی را تامین می‌کنند و همچنین علاوه بر پنجره‌ها طاق‌نماهایی در نمای خارجی ساختمان، موجود است که فرم کلی بنا از این طاق نماها نشأت می‌گیرد.
مدرسه ابن حسام
این بنا از عناصر معماری ایران از قبیل سردر ورودی، دالان حیاط، حیاط، اتاق‌ها و … تشکیل شده‌است. ورودی بنا با طاق کلیل است. نمای حاشیه خیابان مدرسه، قاب بندی آجری و قاب‌های آجری اطراف پنجره‌ها می‌‌باشد. نمای داخل حیاط نیز دارای قاب‌های آجری است.
تاریخ ساخت این بنا، بر اساس لوح موجود در سردر بنا 1260 هـ.ق است. این بنا به دستور ملا علی اکبر خوسفی و با هزینه فردی به نام آقا محمد خان بنا شده و در دوران پهلوی دچار تغییراتی شده است.
مسجد جامع خوسف
ˈمسجدجامع خوسفˈ نیز مربوط به دوره قاجار دارای سردر ورودی بلند با طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی، صحن، شبستان زمستانی به نامهای ملاعلی اکبر و حاج عبدالخالق، یک شبستان تابستانی و شبستانهای مهتابی و خلیلان است.ورودی بنا و شبستانهای مهتابی و خلیلان در دوره های معاصر بازسازی شده اند و در جریان مرمت شبستان مسجد به بقایا و آثاری مربوط به دو دوره مختلف برخورد شد.
در مورد زمان ساخت این بنا در بین اهالی مشهور است که از مساجد مربوط به زمان حیات مبارک امام حسن مجتبی(ع) است ولی در این مسجد شواهدی برای تأیید این ادعا وجود ندارد.بنای موجود در دوره قاجار به فراخور نیاز مرمت و گسترش یافته ولی بر اساس گمانه زنیها زمان بنای اولیه مسجد مربوط به دوره های قبل از آن است.
خانه تاجور
ˈخانه تاجورˈ نیز مربوط به دوره قاجار و از ویژگیهای معماری آن دو ورودی است که یکی از ورودیها دارای تزئینات آجرکاری دوره پهلوی و دیگری دارای تزئینات رسمی بندی بوده و از لحاظ معماری اصیل تر است.تزئینات بنا شامل رسمی بندی و آجرکاریهای ورودی، کاربندیهای ایوان و پنجره های مشبک است.
از دیگر خانه های تاریخی خوسف می توان به خانه خلیلی و خانه علوی نیز اشاره کرد که در بافت تاریخی این شهر قرار دارند.
بافت تاریخی روستای خور
بافت تاریخی روستای خور، مربوط به دوره صفوی نیز، متاثر از شرایط اقلیمی و جغرافیایی محیط خود است. خانه‌های گلی، پوشش گنبدی، حیاط مرکزی، بادگیرها، اطاق‌های دور تا دور حیاط، هشتیها و دهلیزها، دیوارهای قطور، حوض و باغچه وسط حیاط به صورت هماهنگ و یکنواخت از ویژگیهای معماری خانه‌های روستای خور هستند که مطابق با اقلیم منطقه بوجود آمده‌است.
تراکم خانه‌ها و کوچه‌های پرپیچ و خم و همچنین بادگیرها، از شاخصه‌های عمده روستای خور است. در بافت خور بناهایی همچون قلعه، آب انبار، مسجد، حسینیه، حمام و خانه های قدیمی وجود دارد که اکثرا متعلق به دوره صفوی است.
بافت تاریخی روستای ماژان
بافت تاریخی روستای ماژان، یکی از بافت‌های بسیار مهم شهر خوسف، به شمار می‌رود که تا کنون توانسته‌است از صدمات ناشی از حوادث طبیعی و عوامل انسانی دور بماند. حفظ ارزش‌های معماری، با استفاده از مصالح بومی به اهمیت این منطقه افزوده‌است.
بافت تاریخی روستای ماژان به دلیل همگونی با طبیعت و آب و هوای منطقه، سالیان زیادی پا برجا مانده و هم اکنون نیز نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
