قیام خیابانی برای احیای مشروطه

در سال ۱۲۹۹ که دولت وثوق‌الدوله بر سر کار بود و احساسات عمومی و ملی بر ضد قرارداد ۱۹۱۹ برانگیخته شده بود، دموکرات‌های تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی، روحانی آگاه و انقلابی در فروردین ۱۲۹۹ قیام کردند.

گفته شده که اقدامات تضییقی وثوق‌الدوله علیه دموکرات‌های تبریز- که پس از انتخاب شدن آنان به نمایندگی مجلس از مشارکت موثر آنان در مجلس بر ضددولت و قرارداد ۱۹۱۹ نگران بود- از علل عمده قیام خیابانی بوده است. اما کسروی تاکید کرده که هواداران خیابانی در برابر قرارداد ۱۹۱۹ سکوت کردند و خود خیابانی نیز اظهارنظری نکرد.

کاتوزیان هم با استدلال‌هایی این ادعا را که قیام خیابانی عمدتا واکنشی در برابر وثوق‌الدوله و قرارداد ۱۹۱۹ بود، مردود دانسته است.

در عین حال، گزارش مفصل اعمال خشونت‌بار و تحریک‌آمیز ماموران اعزامی نظمیه از تهران، به ریاست ماژور بی‌یورلنگ سوئدی و معاون او که منجر به درگرفتن قیام در روز‌های ۱۶ و ۱۷ فروردین شد، در روزنامه تجدد مندرج است. سه روز پیش از درگرفتن قیام، «هیات‌مدیره اجتماعات» دموکرات‌ها در بیانیه‌ای به زبان‌های فارسی و فرانسه ضمن اشاره به قیام آزادی‌خواهان شهر تبریز در برابر اقدامات ضدمشروطیت حکومت، برنامه آزادی‌خواهان را برقرار داشتن آسایش عمومی و از قوه به فعل درآوردن نظام مشروطیت اعلام کرد.

خیابانی قیام تبریز را تداوم و نجات انقلاب مشروطه می‌دانست از این‌رو وی با اشاره به ناکام شدن انقلاب مشروطه در رسیدن به اهدافش، لزوم حرکت جدید را تاکید می‌کند. قیام خیابانی برپایه یک نهضت فکری و اعتقادی یعنی اعتلای کشور ایران براساس اصول دموکراسی، پی‌ریزی شده بود.

او تحقق انقلاب مشروطه را در بسط آگاهی‌ها و انقلاب فکری می‌دانست. با شهادت خیابانی در شهریور ۱۲۹۹ جنبشی که او و همراهانش به راه انداخته بودند سرکوب شد.