۱۲ میلیون کاربر فیلترشکن‌

ورود اینترنت به کشور با ورود و استفاده از فیلترشکن‌ها همزمان شد. با این حال گذشت سال‌ها موضوع فیلترشکن‌ها و تقابل آن را با جریان اصلی اینترنت در کشور کنار نزده است. طی سال‌های نخستین ورود اینترنت به ایران مدل اجرای فیلترینگ به دلیل ماهیت جدید اینترنت و ناکارآمدی شیوه‌های اعمال شده مرتبا تغییر می‌کرد. از فیلترینگ در خود شرکت‌های خدمات‌دهنده گرفته تا فیلترینگ از درگاه توزیع اینترنت در کشور بحث فیلترینگ همواره با هدف موثر بودن قطع دسترسی آزادانه به این شبکه دنبال شده است.

با این حال طی دو دهه مسوولانی که زمانی بر فیلترینگ سختگیرانه بی‌قید و شرط محتوا‌های نامناسب تاکید داشته‌اند حالا بر سر مصداق‌ها و تاثیر آن دچار اختلاف‌نظرند. در همین فضا تحریم‌های خارجی نیز باعث شده تا استفاده از فیلترشکن‌ها به یک ضرورت برای حضور در فضای وب تبدیل شود.

رشد استفاده از فیلترشکن در ایران
اخیرا آماری اعلام شد که بر اساس آن حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر در ایران از VPN و فیلترشکن استفاده می‌کنند. استفاده از فیلترشکن امروز عمدتا برای ورود به شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده است؛ این موضوع به خصوص بعد از فیلترینگ تلگرام شتاب گسترده‌ای به خود گرفته است.

اخیرا سردار کمال هادیان‌فر، رئیس پلیس فتای ناجا با بیان اینکه حدود ۱۰ تا ۱۲ میلیون نفر از VPN و فیلترشکن‌ها استفاده می‌کنند، اعلام کرد که بعد از فیلتر تلگرام، شاهد کاهش استفاده از تلگرام و ریزش کاربران آن بوده‌ایم، اما همچنان بیشترین جرائم در تلگرام و پس از آن در اینستاگرام رخ می‌دهد. وی با بیان اینکه احراز هویت در فضای مجازی مساله مهمی است، گفت: اغلب مجرمان با هویت جعلی اقدام به ارتکاب جرائم در این فضا می‌کنند، این در حالی است که ۹۶ درصد از مردم کشور مشکلی با احراز هویت خود در فضای مجازی ندارند.

درباره استفاده از فیلترشکن‌ها و موضع دولت نسبت به فیلترینگ، محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات پیش از این اظهار کرده بود: درست است که بسیاری از فیلترشکن‌ها خدمات ظاهری خوبی به کاربر ارائه می‌دهند و به همین دلیل کاربران به استفاده از آن‌ها علاقه‌مندند، اما بنا به گزارش‌هایی که مراکز معتبر منتشر می‌کنند، این نوع نرم‌افزار‌ها استفاده ضدامنیتی دارند و نوعی باج‌افزارند که به جمع‌آوری اطلاعات مشترکان اقدام می‌کنند و فراگیری و استفاده از فیلترشکن‌ها تبعات بسیار زیادی دارد.

وی با تاکید بر مضرات استفاده از فیلترشکن بیان کرده بود: امیدواریم مسوولانی که متصدی فیلترینگ هستند، به این موضوع توجه داشته باشند، زیرا این مساله یک تهدید بزرگ است. باید مردم را درباره استفاده از فیلترشکن توجیه کنیم تا آن‌ها با ما همراهی کنند. در هر تصمیمی اگر همراهی مردم نباشد، اثراتش مشابه اثرات کنونی و گسترش باج‌افزار‌ها می‌شود.

هشدار به شهروندان درباره عواقب استفاده از فیلترشکن‌ها پیش از این هم بار‌ها و بار‌ها اعلام شده بود، اما چرا میلیون‌ها ایرانی به این هشدار‌ها بی‌توجهند؟ علی پرند، کارشناس شبکه‌های اجتماعی می‌گوید: سیاست‌های فیلترینگ تا امروز بدون توجه به نیاز واقعی کاربران پیاده شده و با توجه به اینکه یکسویه و غیرکارشناسی اجرا شده بر اساس آنچه خود مسوولان می‌گویند تاثیر مطلوبی نداشته است. در زمینه فیلترینگ سیاست یکجانبه دیدن تمامی جامعه مشکلی است که بسیاری ازجمله دولتمردان هم به آن تاکید می‌کنند. یک استاد دانشگاه با یک دانش‌آموز از نظر سیستم فیلترینگ یکسان است. از سوی دیگر در مورد شبکه‌های اجتماعی هر چند در دولت‌های اخیر نوعی تفاوت در نحوه عملکرد فیلترینگ دیده می‌شود، اما با توجه به سابقه جریان تصمیم‌گیری فیلترینگ، تحلیل‌های اجتماعی در این شرایط مجال بروز پیدا نکرده‌اند.

پرند می‌گوید: در جریان فیلترینگ تلگرام به‌رغم هشدار کارشناسان شاهد این موضوع بودیم که مردم جایگزین مناسبی برای تلگرام ندارند و حذف آن به‌طور گسترده باعث تمایل به استفاده از فیلترشکن‌ها خواهد شد که همین موضوع تبعات منفی زیادی برای برخی گروه‌های سنی پایین خواهد داشت متاسفانه به این موضوع توجهی نشد و امروز شاهد ریزش همان میزان هجوم مردم به پیام‌رسان‌های داخلی هم هستیم. ابوالحسن فیروزآبادی، رئیس مرکز ملی فضای مجازی سال گذشته اظهار کرده بود طی دو سال گذشته استفاده از فیلترشکن به شدت کاهش یافته و در حال حاضر میزانی که از فیلترشکن استفاده می‌شود، کمتر از سه درصد ترافیک کشور است، اما استفاده از فیلترشکن در ماه‌های اخیر بسیار بیشتر شده و علت آن هم فیلتر شدن برخی پیام‌رسان‌هایی است که در بین مردم رواج یافته بود. با این حال به نظر می‌رسد اقدام به مسدود کردن تلگرام دوباره بسیاری از مردم را به سمت استفاده از فیلترشکن‌ها سوق داده است.

عبور از تحریم‌های فناوری
تحریم‌های فناوری حتی قبل از آنکه رئیس‌جمهور آمریکا دستور خروج از برجام را مقابل دوربین‌ها امضا کند هم وجود داشت. آنچه طی سال‌ها شرکت‌های اینترنتی آموخته بودند این بود که از ترس اقدام دولت آمریکا رابطه خود را با کاربران ایرانی محدود و محدودتر کنند.

این محدودیت‌ها از تبادلات مالی آغاز شد، اما امروز حتی شامل استفاده و ثبت‌نام در بسیاری از سرویس‌های رایگان هم می‌شود. دور زدن تحریم‌های فناوری به جز از راه استفاده از فیلترشکن‌ها ممکن نیست. پرند در این‌باره می‌گوید: مدل فعلی فیلترینگ تناقض عجیبی دارد. هرچند نفس استفاده از فیلترشکن‌ها به دلیل مشکلات امنیتی و... توصیه نمی‌شود، اما از سوی دیگر بدون فیلترشکن تقریبا اینترنت روی ایرانیان کاملا مسدود است.

از این جهت تعجب می‌کنم بعضی از مسوولان از دیگر مسوولان به دلیل از کار نیفتادن کل فیلترشکن‌ها انتقاد می‌کنند. کاملا مطمئنم قصد دشمنان ایران که اینترنت ایران و کاربران ایرانی را تحریم کرده‌اند محدود کردن کاربران ایرانی است و این عجیب است که در داخل نیز همین قصد و منظور دنبال می‌شود. کارشناسان معتقدند عبور از تحریم‌های فناوری بدون پنهان کردن هویت کاربر تقریبا غیر ممکن است.

دولت در مقاطعی در سال‌های اخیر چندین‌بار مسدود کردن فیلترشکن‌ها را با سختگیری زیاد انجام داد و در مقابل تبعات آن حتی به از کار افتادن برخی سرویس‌های داخلی (مانند خدمات بانکی و...) نیز منجر شد. پرند می‌گوید: ماهیت VPN یا برخی پراکسی‌ها دور زدن اینترنت نیست بلکه این پروتکل یا روش‌ها برای برقراری ارتباط امن ایجاد شده‌اند، اما کاربران ایرانی امروز از سرناچاری از این سرویس‌ها استفاده می‌کنند.

چه کسی برنده شد؟
برخی مسوولان طی هفته‌های اخیر مدیران وزارت ارتباطات را به خاطر عدم سختگیری در بستن فیلترشکن‌ها مورد انتقاد قرار داده‌اند. در چنین شرایطی به‌نظر می‌رسد کاربران ایرانی با دو گروه داخلی طرفدار فیلترینگ که در تعریف مصداق‌ها با هم متفاوتند و گروه خارجی تحریم‌کننده اینترنت مواجهند. استفاده از فیلترشکن‌ها از یک نظر دیگر هم حالا به ضرر کاربران بوده و آن به خاطر تفکیک اینترنت خارج و داخل است. در واقع استفاده از فیلترشکن باعث می‌شود اینترنت کاربر به‌صورت پهنای باند خارجی مورد محاسبه قرار گیرد.

حمیدرضا عابدینی یک کارشناس آی‌تی با اشاره به اینکه استفاده از فیلترشکن‌ها باعث افزایش حجم مصرفی اینترنت خارجی و به سود شرکت‌های اینترنتی است می‌گوید: در مورد فیلترشکن‌ها و تاثیر آن‌ها روی حجم مصرفی اینترنت لازم است نخست این نکته ذکر شود که فیلترشکن‌ها با توجه به فرآیند رمزنگاری و همین‌طور قرارگرفتن به شکل یک واسط بین سیستم شما با سرور مقصد باعث مصرف بیشتر حجم می‌شوند.

عابدینی با بیان اینکه در نگاه اول این افزایش مصرف چندان محسوس به نظر نمی‎رسد، افزود: با این حال به تناسب نوع رمزنگاری و فرآیند مربوط به هر فیلترشکن، این افزایش مصرف متغیر بوده و در برخی ابزار‌ها کمتر و در برخی بیشتر است.

وی خاطرنشان کرد: نکته جالب‌تر اینکه حتی اگر سیستم شما (فرضا موبایل شما) تنها به فیلترشکن متصل باشد و هیچ‌گونه استفاده‌ای از اینترنت مثل چک کردن شبکه‌های مجازی و کار با مرورگر و... صورت نگیرد با این حال از حجم اینترنت به مراتب استفاده بیشتری می‌شود تا حالت عادی و بدون استفاده از فیلترشکن؛ بنابراین در حالت کلی و نگاه اجماعی به موضوع (با توجه به آمار ارائه شده از کاربران و استفاده ۱۰ تا ۱۲ میلیون ایرانی از فیلترشکن) می‌بینیم که این قبیل ابزار‌ها به نوعی می‌توانند به اپراتور‌ها و خدمات‌دهندگان اینترنت سودرسانی داشته باشند.