تحریم اینترنت یعنی چه؟

امیر ناظمی | شاید تصور صبحی که بیدار شویم و شبکه‌های اجتماعی‌مان کار نکند، بسیار ترسناک‌تر از چیزی است که شش سال پیش فکر می‌کردیم. اگرچه سال‌ها قبل‌تر کوسه‌های بازیگوش بسیاری بودند که این فیبر‌های خفته در اعماق دریا را می‌خوردند تا ما بدون اینترنت شویم؛ اما سال‌هاست که کوسه‌ها مدیریت شده‌اند. این روز‌ها یک نگرانی نوظهور به مجموعه نگرانی‌ها افزوده شده است: تحریم اینترنت!

اما تحریم اینترنت یعنی چه؟
پنج سناریو برای تحریم‌های جدید اینترنت قابل تصور است و البته تقریبا هیچ‌کدام منجر به قطع اینترنت نخواهد شد! هر‌کدام از این پنج سناریو به صورت ساده و خلاصه و البته به زبانی غیرفنی توصیف شده‌اند.

سناریو‌های تحریم اینترنت
سناریوی ۱: تحریم مالی میان ایران و شرکت‌های سرویس‌دهنده اینترنت
سایت‌ها و داده‌های مختلف در سرور‌های مختلفی در جهان بارگذاری می‌شوند. زمانی که کاربر تلاش می‌کند به یک پایگاه یا سایت وصل شود، در حقیقت درخواست خود را اعلام می‌کند و این درخواست به سمت پایگاه یا سروری می‌رود که داده‌ها روی آن وجود دارد؛ سپس داده‌ها از روی آن پایگاه یا سرور فراخوانی می‌شوند. به‌این‌ترتیب در هر زمانی، مقداری داده از روی سرور‌های ایران خارج می‌شود و مقداری داده از روی سرور‌های خارجی به سمت داخل وارد می‌شود. در انتهای ماه یا دوره‌های زمانی مشخص این مقدار داده وارد‌شده از داده‌های خارج‌شده کسر می‌شود و مابه‌التفاوت به شرکتی که خدمات را فراهم کرده است، پرداخت می‌شود. حالا اگر کشوری مانند آمریکا اعلام کند که تبادل مالی میان ایران با کشور‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنت ممنوع است، در حقیقت خریدار ایرانی می‌تواند به صورت جبران داده یا سایر روش‌های مبادله، بدون نیاز به پرداخت پول، داده دریافت کند. به عبارت دیگر در بدترین حالت اینترنت قطع نمی‌شود؛ بلکه ممکن است پهنای باند تحت تأثیر قرار بگیرد. داده‌های میزبانی‌شده در داخل کشور که اساسا با مشکل خاصی روبه‌رو نخواهند شد؛ مثلا خدمات بانکداری یا سایت‌های پخش فیلم دارای مجوز یا خدمات دولتی تقریبا بدون مشکل به فعالیت خود ادامه می‌دهند. در این وضعیت نیز خریدار ایرانی می‌تواند از روش‌های مختلفی به تبادل داده اقدام کند؛ روش‌هایی که بخشی از آن را حدس می‌زنید و بخشی دیگر را می‌گذاریم برای روزی که قرار است اجرا کنیم.

سناریوی ۲: دامنه‌های ir. تحریم شوند
دامنه‌های سطح بالا (Top Level Domain: TLD) یعنی همان پسوند دامنه‌ها مانند Com. یا Net؛ که در انتهای نام یک دامنه می‌شنوید. دامنه‌های سطح بالای کشوری یا ccTLD همان پسوند‌های مربوط به یک کشور است، مانند ir؛ که مربوط به دامنه‌های ایرانی است. فرض کنید آمریکا اعلام کند که دامنه‌های.ir تحریم است؛ یعنی هیچ سروری در هیچ دیتاسنتری نمی‌تواند میزان دامنه‌های ir. شود یا نمی‌تواند خدماتی را از ارائه‌دهندگان خدمات دریافت کند. البته در چند روز نخست اندکی اختلالات وجود خواهد داشت؛ اما مشکل کوتاه‌مدت است. اولا در این وضعیت کسانی که داخل کشور هستند، می‌توانند بدون مشکلی از سایت‌ها و پایگاه‌هایی که در داخل کشور میزبانی می‌شوند، استفاده کنند. حتی در هفته‌های گذشته این مورد به صورت یک حالت فرضی در کشور اجرا شد و مشکلی جدی ایجاد نشد. حتی بانک‌ها برای ساعتی به صورت فرضی در چنین وضعیتی تست شدند و مشکلات احتمالی رفع شدند؛ پس در‌این‌صورت مشکل در چند روز نخست خواهد بود و زمانی که دامنه‌های ir. اقدام به انتقال میزبانی خود به داخل کشور می‌کنند. در این سناریو البته احتمالا دیتاسنتر‌های ایرانی کارشان اندکی رونق نیز خواهد گرفت.

سناریوی ۳: تحریم هر سایتی که مالک آن ایرانی باشد
این وضعیت نیز مشابه با وضعیت سناریوی دوم است و تنها زمانی برای انتقال میزبانی به ایران نیاز است. در این وضعیت نیز مردم با مشکلات زیادی روبه‌رو نخواهند شد؛ اما کسب‌وکار‌هایی که به خارج از ایران سرویس می‌دهند، نمی‌توانند به خوبی قبل چنین خدماتی را ارائه دهند.

سناریوی ۴: دست‌کاری در جریان داده‌ها و جلوگیری از روتینگ
زمانی که کاربری متقاضی اتصال به یک سایت خارجی می‌شود، یک‌سری از فعالیت‌ها برای هدایت کاربر به سروری که میزبان آن سایت یا خدمت است، انجام می‌شود. به عبارت ساده‌تر یک‌سری هدایت‌هایی لازم است تا کاربر را به همان سایتی که اعلام کرده است و در جایی در این دنیا قرار دارد، برساند. در این فرایند از سرور‌های خاصی (Root name server) برای هدایت‌کردن و تطبیق نام دامنه با آدرس آن سرور یا IP استفاده می‌شود.

حالا فرض کنید که آمریکا بخواهد نام هر سایتی که مالک ایرانی دارد یا ir. است، از روی این سرور‌هایی که هدایت می‌کنند، حذف کند؛ یعنی وقتی کاربر متقاضی اتصال به یک سایت یا پایگاه مشخص ایرانی می‌شود، در میانه راه گم می‌شود؛ چون ابزار‌هایی که قرار است هدایت کنند، آدرس‌ها یا نام‌های مربوط به آن سایت را از دست داده‌اند. این سناریو نیز هرچند برخلاف حقوق بین‌الملل و حتی حقوق بشر و تقریبا یک اعلان جنگ به جهان و نه ایران است، اساسا به لحاظ فنی نیز بسیار پیچیده است یا به عبارت دیگر حتی امکان‌پذیر نیست. این سرور‌های هدایت‌کننده در جهان توزیع شده‌اند و به صورت مرتب اطلاعات همدیگر را خوانده و تکمیل می‌کنند. در این صورت اگر تنها یکی از این سرور‌ها چنین نکند، سایر سرور‌ها به صورت اتوماتیک، کمبود اطلاعات خود را از دیگری می‌خوانند. در جهان ۱۳ سرور اصلی با تعداد زیادی نقطه توزیع‌یافته وجود دارد و اساسا کسی مالک یا حاکم آن‌ها نیست. غیر از آنکه این تحریم از جنس مالی نیست. در یک کلام نه‌تن‌ها این تحریم ریسک بزرگی برای آمریکاست، بلکه از لحاظ فنی تقریبا امکان‌ناپذیر و از لحاظ اختلال نیز دارای دامنه تأثیراتی فراتر از ایران است.

سناریوی ۵: تحریم سرویس‌دهندگان اینترنتی
هر سایت یا اپلیکیشن یا پایگاه داده‌ای، از خدمات متنوع سایر شرکت‌ها استفاده می‌کند؛ مثلا وقتی شما سایت شرکت خودتان را راه‌اندازی می‌کنید، یک شرکت به شما خدمات ایمیل می‌دهد، یک شرکت دیگر به شما خدمات نقشه می‌دهد، دیگری به شما خدمات امنیت در مبادله اطلاعات (SSL) می‌دهد و. حالا تحریم اصلی آمریکا، در تمامی سال‌های گذشته آن بوده که این خدمات مبتنی بر وب را برای سایت‌های ایرانی تحریم کرده است. به یاد دارید که مثلا اپلیکیشن‌های ایرانی از روی بازار‌های فروش اپلیکیشن حذف شد؛ مثلا در App-Store اپلیکیشن‌های زیادی از ایرانیان حذف شد.

واقعیت آن است که این تحریم‌ها جدید نبوده و سال‌های سال است که ایران تحت چنین تحریم‌هایی بوده است. تحریم‌هایی که برای نخستین بار نیست و همیشه راه‌حل‌هایی برای آن ایجاد شده است.

راه‌حل‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت
در کوتاه‌مدت، مشکلی جدی برای اینترنت ایرانیان روی نخواهد داد. در بلندمدت نیز تحریم‌ها تأثیر جدی نخواهند گذاشت. اما واقعیت آن است که تنها راه برای کاهش همین تأثیرات نیز سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها بوده و هست؛ مثلا اگر شرکت‌های بزرگ خارجی در ایران دیتاسنتر‌های خود را به صورت مشترک با ایرانی‌ها تأسیس کرده بودند، هر پنج سناریوی تحریمی که گفته شد، بیش از این‌ها ناکارآمد شده بود. واقعیت آن است که هرچه کشوری خود را از جامعه جهانی مجزا کند، آسیب‌پذیری آن بیشتر خواهد بود. رشد زیرساختی که در طول دولت اول روحانی روی داد، میزان آسیب‌پذیری را به شدت کاهش داده است. اگر وضعیت ما مشابه با سال ۹۲ بود، میزان آسیب‌پذیری قابل مقایسه با وضعیت اکنون نبود! تحلیل اشتباه آن است که کشوری بخواهد میزان وابستگی خود را به کشور‌های دیگر کاهش دهد و به صورت وارونه تصمیم درست آن است که هم میزان داده‌های ورودی بالا باشد و هم میزان داده‌های خروجی؛ در این صورت است که تحریم‌ها کاملا بدون تأثیر می‌شوند و اساسا هیچ کشوری در فکر تحریم ما نخواهد رفت.

تحلیل اشتباه دقیقا از جایی شروع می‌شود که فکر کنیم اگر ما اینترنت ملی داشته باشیم، آن‌گاه در برابر تحریم‌ها پایدارتر می‌شویم! این استدلال یک کلاهبرداری خطرناک است. پایداری در برابر تحریم‌ها برخلاف ادعا‌های ساده‌انگارانه زمانی خواهد بود که هم‌زمان هم میزان داده ورودی و هم خروجی افزایش یابد؛ یا به عبارت دیگر ما جهانی‌تر شده باشیم. وقتی دیتاسنتر‌های بزرگ در ایران باشند، زمانی که از لینک‌های متعدد و متنوعی داده میان ایران و سایر نقاط جهان در جریان باشد، هر نوع تحریمی اختلال در سایر کشور‌ها را افزایش می‌دهد.

امروز تهدید آمریکا خطری جدی برای ایران نیست، اما برای بی‌اثرکردن کامل هر تحریم یا حتی تهدید به تحریم اینترنت ایران، لازم است تا گسترش زیرساخت‌های اتصالی به جهان را در دستور کار قرار دهیم. اگر امروز اندکی هزینه در این زمینه کنیم، فردا سخن‌گفتن از تحریم ایران، در عمل تهدید سایر کشور‌ها خواهد بود. پایداری وضعیت شبکه در حال حاضر، نتیجه توسعه گسترده در چهار سال گذشته در زیرساخت بوده است؛ برای پایداری بیشتر در چهار سال آینده نیاز به سرمایه‌گذاری امروز است. نمی‌توان به بهانه اندک‌بودن منابع مالی، اینترنت و زیرساخت فناوری اطلاعات را کمتر از نان و شکر و برق دانست. امروز اینترنت نیز تبدیل به یک نیاز پایه و اساسی شده است و البته تأمین آن بسیار کمتر از هر کالای اساسی دیگری نیاز به هزینه دارد. هر نوع آسیبی برای اینترنت یعنی بی‌کاری، ازبین‌رفتن امنیت روانی و بالاتر از همه قطع‌شدن دسترسی به اطلاعات و دانش و در نتیجه تعطیل‌شدن تدریجی توسعه. در تمامی روز‌هایی که مردم از گرانی‌ها در هراس بودند، کمتر خبر یا گزارشی بود که دغدغه اینترنت به عنوان یک کالای اساسی در هزاره جدید را طرح کرده باشد. ما نیاز به تغییر این نگرش در نگاه خود به جهان داریم. فراموش نکنیم که اینترنت کالای اساسی دنیا امروز است.

*معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فناوری اطلاعات ایران