برات؛ از براتگیر و برات‌دهنده تا تفاوت برات با سفته و چک
برات یک سند تجاری است که به موجب آن کسى به دیگری دستور مى‌دهد که مبلغ معینى را در زمان مشخص در وجه یا به حساب شخص ثالث پرداخت نماید.
کد خبر :
۶۴۵۱۳
بازدید :
۸۵۳۷
در قانون تجارت ایران اسناد تجاری تعریف به درستی نشده‌اند، اما حقوقدانان برای این اسناد دو مفهوم عام و خاص منظور کرده‌اند اسناد تجاری به معنی عام، به تمامی اسنادی گفته می‌شود که بازرگانان در روابط تجاری استفاده می‌کنند. اسناد تجاری، در معنی خاص، فقط شامل برات، سفته و چک می‌شود.
ویژگی مشترکی که برات، سفته و چک را از دیگر اسناد تجاری متمایز می‌کند، این است که این اسناد هم معرف وجه و طلب و هم قابل ظهرنویسی و انتقال هستند، در حالی که دیگر اسناد تجاری هیچ گاه این دو خصوصیت را با هم ندارند.
برات چیست؟
برات از مهم‌ترین اسناد تجاری و در معاملات بین‌المللى و داخلى از وسایل مهم پرداخت و کسب اعتبار به شمار مى‌رود. منشا پیدایش برات برای انتقال طلب بوده‌است. به این ترتیب که وقتی شخصی طلبی از دیگری داشته که هنوز موعد پرداخت آن فرا نرسیده، با انتقال طلب خود به شخصی دیگر امکان یک معامله نسیه را برای خود فراهم می‌کند و بدین‌ترتیب باعث صرفه جویی در یک نوبت جابجایی پول می‌شده است.
همچنین شخص برای جلوگیری از خطرات حمل و نقل پول در سفرهای طولانی پول خود را به شخص دیگری پرداخته و همان مبلغ را از همکار یا دوست آن شخص در شهر مقصد دریافت می‌کرده است. اما امروزه با تحول در روش‌های جابجایی پول اهداف صدور برات تغییر کرده و صدور برات لزوماً به معنای انتقال طلب نیست.
در واقع برات یک سند تجاری است که به موجب آن کسى به دیگری دستور مى‌دهد که مبلغ معینى را در زمان مشخص در وجه یا به حساب شخص ثالث پرداخت نماید.
کارکرد برات
برات، وسیله پرداخت در زمان آینده است؛ به این معنا که بدهکار در مقابل طلبکار با صدور برات، تعهد می‌کند که در زمان معینی، مبلغ مندرج در آن را شخص ثالثی، به طلبکار یا هر کس دیگری که دارنده برات است، بپردازد.
برات، وسیله پرداخت در زمان آینده است؛ به این معنا که بدهکار در مقابل طلبکار با صدور برات، تعهد می‌کند که در زمان معینی، مبلغ مندرج در آن را شخص ثالثی، به طلبکار یا هر کس دیگری که دارنده برات است، بپردازد.
در تفاوت اساسی برات با چک در همین جا مشخص می‌شود؛ چون چک وسیله پرداخت حال است؛ اما برات وسیله پرداخت در زمان آینده است.
طرفین برات
یک برات سه طرف دارد و به عبارت دیگر سه نفر در آن دخیل هستند؛ کسی که برات را صادر می‌کند که به او برات‌کش، محیل و صادرکننده می‌گویند، کسی که برات را باید پرداخت کند که به وی محال‌علیه یا برات گیر می‌گویند؛ یعنی کسی که پرداخت مبلغ برات به وی حواله شده است و نفر سوم که باید وجه برات را بگیرد که این فرد ذی‌نفع برات است. بیشتر مقررات مربوط به برات برای حمایت از این فرد است که به وی دارنده نیز می‌گویند.
ممکن است صادرکننده برات و دارنده آن یک نفر باشند؛ مثلا "الف" براتی صادر کند که در سررسید معین، شخص "ب" مبلغ آن را به خود "الف" بپردازد. ممکن است که پرداخت در سررسید به شخص دیگری مثلا "ج" باشد.
انواع برات
برات تضمینی: کارتی الکترونیکی است که بواسطه آن بانک ضمانت پرداخت دین اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی) که صرفا در رابطه با انجام بیع فی مابین فروشندگان و خریداران کالا و خدمات ایجاد شده است تا مبلغ مندرج در کارت مذکور، در سررسید و پس از آن برعهده می‌گیرد. برات کارت برای بخش‌های تولیدی، بازرگانی، خدماتی درقبال خرید کالا و خدمات کاربرد داشته و در زمره اسناد تجاری تلقی می‌شود.
برات وصولی: براتی که بانک آن‌ها را به عنوان تضمین باز پرداخت تسهیلاتی که در اختیار مشتری قرار می‌دهد دریافت می نماید و مشتریان با پشت نویسی برای وصول وجه آن به بانک واگذار می کنند. (دراصطلاح بانکی چنین اشخاصی را واگذارنده می نامند) اینگونه اسناد تا زمان دریافت وجه یا برگشت اسناد (به علت عدم وصول) در حساب‌های انتظامی نگهداری می شوند.
برات خریداری: براتی که اکنون تحت عنوان خرید دین (خرید اسناد تجاری) مورد بحث قرار می گیرد، اسنادی هستند که مفاد آن باید حاکی از انجام یک معامله تجارتی یا یک دین واقعی باشد.
برات تضمینی: کارتی الکترونیکی است که بواسطه آن بانک ضمانت پرداخت دین اشخاص (اعم از حقیقی و حقوقی) که صرفا در رابطه با انجام بیع فی مابین فروشندگان و خریداران کالا و خدمات ایجاد شده است تا مبلغ مندرج در کارت مذکور، در سررسید و پس از آن برعهده می‌گیرد. برات کارت برای بخش‌های تولیدی، بازرگانی، خدماتی درقبال خرید کالا و خدمات کاربرد داشته و در زمره اسناد تجاری تلقی می‌شود.
برات وصولی: براتی که بانک آن‌ها را به عنوان تضمین باز پرداخت تسهیلاتی که در اختیار مشتری قرار می‌دهد دریافت می نماید و مشتریان با پشت نویسی برای وصول وجه آن به بانک واگذار می کنند. (دراصطلاح بانکی چنین اشخاصی را واگذارنده می نامند) اینگونه اسناد تا زمان دریافت وجه یا برگشت اسناد (به علت عدم وصول) در حساب‌های انتظامی نگهداری می شوند.
برات خریداری: براتی که اکنون تحت عنوان خرید دین (خرید اسناد تجاری) مورد بحث قرار می گیرد، اسنادی هستند که مفاد آن باید حاکی از انجام یک معامله تجارتی یا یک دین واقعی باشد.
شرط قبول و نکول برات
برات یک عمل حقوقی در عرصه‌ی فعالیت‌های تجاری است که مستلزم انجام چند عمل است. به طور کلی وقتی چنین سندی در زمینه‌های تجاری به کار می‌رود، ابتدا باید توسط شخصی صادر شود این شخص همان برات‌دهنده "الف" است. صدور برات توسط این شخص هم می‌تواند با امضا و هم می‌تواند با مهر روی خود برگه‌ی سند برات باشد.
مرحله بعد قبول برات توسط براتگیر است اما قبول برات به چه معناست؟ فرض کنید شخص "الف" سندی را برای شخص"ب"صادر می‌کند و شخص"ب" آن را قبول می‌کند که وجه مقرر در سند را در تاریخ مقرر به شخص "ج" یا هر شخصی که "ج" سند رو به او منتقل کرده است پرداخت نماید.
شخص"ب" در اینجا قبول کننده‌ی سند برات و مدیون اصلی و مسئول پرداخت وجهه می‌باشد. ذکر این نکته ضروری است که قبول برات هم می‌تواند با مهر و یا با امضا شخص برات گیر روی خود برگه برات محرز گردد.
تعیین سررسید برات
سررسید برات به روش‌های مختلفی تعیین می‌شود که انتخاب روش‌های مختلف تعیین سررسید برات در رعایت مهلت‌هایی که در این سند تجاری باید مورد توجه قرار گیرد، موثر است. برات ممکن است به رویت، به وعده از رویت و به وعده از تاریخ معین باشد و نیز ممکن است زمان سررسید در متن برات با تعیین روز، ماه و سال معین شده باشد.
سررسید برات به روش‌های مختلفی تعیین می‌شود که انتخاب روش‌های مختلف تعیین سررسید برات در رعایت مهلت‌هایی که در این سند تجاری باید مورد توجه قرار گیرد، موثر است. برات ممکن است به رویت، به وعده از رویت و به وعده از تاریخ معین باشد و نیز ممکن است زمان سررسید در متن برات با تعیین روز، ماه و سال معین شده باشد.
برات به رویت، براتی است که به محض اینکه ارایه شد، در هر زمانی باشد، باید پرداخت شود. برات به وعده از رویت نیز به این ترتیب است که در آن شرط می‌شود مثلا دو هفته بعد از اینکه برات ارایه شد، وجه آن پرداخت شود.
در این دو نوع برات، تعیین زمان دقیق پرداخت برات تا حد زیادی به تصمیم دارنده آن مربوط می‌شود؛ اما در دو نوع دیگر، تاریخ معینی در برات وجود دارد و دارنده برات باید در مهلت‌های تعیین‌شده در متن برات مراجعه کند. تعیین زمان پرداخت برات به طرفین این سند تجاری بستگی دارد، اما برای استفاده از مزایای این سند تجاری، باید مهلت‌های قانونی نیز رعایت شود.
انتقال برات به دیگران با ظهرنویسی
برات در ابتدا به اسم شخصی معین صادر می‌شود اما بعد از آن، تنها با امضا در پشت آن می‌تواند منتقل شود. بنابراین ممکن است برات قبل از سررسید بارها دست به دست شود اما سرانجام شخصی در سررسید باید پرداخت آن را مطالبه کند که دارنده برات است. به این ترتیب، برات مانند پول دست به دست و با هر بار امضا برای انتقال، تضمین و اعتبار آن بیشتر می‌شود.
برات در ابتدا به اسم شخصی معین صادر می‌شود اما بعد از آن، تنها با امضا در پشت آن می‌تواند منتقل شود. بنابراین ممکن است برات قبل از سررسید بارها دست به دست شود اما سرانجام شخصی در سررسید باید پرداخت آن را مطالبه کند که دارنده برات است. به این ترتیب، برات مانند پول دست به دست و با هر بار امضا برای انتقال، تضمین و اعتبار آن بیشتر می‌شود.
ویژگی دیگر برات این است که اگر سررسید آن نرسیده بود و دارنده نیاز به پول داشت، با تنزیل آن، می‌تواند وجه برات را دریافت کند. تنزیل برات در صورت نیاز به پول نقد، ویژگی دیگر برات به نفع دارنده آن است.
ضامن‌های متعدد برای یک سند
یکی از ویژگی‌های برات (مانند چک و سفته) این است که در این سند تجاری، هر کس در انتقال و دست به دست کردن برات شرکت داشته و به این منظور آن را امضا کرده باشد همچنین ضامن‌ها، با یکدیگر مسئولیت تضامنی دارند؛ بنابراین هر کسی که برات را امضا کند، ضامن رسیدن دارنده برات به حق خود نیز می‌شود.
یکی از ویژگی‌های برات (مانند چک و سفته) این است که در این سند تجاری، هر کس در انتقال و دست به دست کردن برات شرکت داشته و به این منظور آن را امضا کرده باشد همچنین ضامن‌ها، با یکدیگر مسئولیت تضامنی دارند؛ بنابراین هر کسی که برات را امضا کند، ضامن رسیدن دارنده برات به حق خود نیز می‌شود.
شرایط شکلی صدور برات
برات مثل کلیه‌ی اسناد تجاری مجموعه مقررات و شرایط دارد که لازم است رعایت شود. قانون‌گذار، آنچه را که در هنگام صدور، باید در ورقه‌ی برات قید شود، در ماده‌ی ۲۲۳ قانون تجارت ذکر نموده است و این موارد عبارت هستند از:
برات مثل کلیه‌ی اسناد تجاری مجموعه مقررات و شرایط دارد که لازم است رعایت شود. قانون‌گذار، آنچه را که در هنگام صدور، باید در ورقه‌ی برات قید شود، در ماده‌ی ۲۲۳ قانون تجارت ذکر نموده است و این موارد عبارت هستند از:
۱- قید کلمه‌ی «برات» در روی ورقه
در زمان‌های گذشته، برات بر روی یک برگ، ورقه‌ی ساده نوشته می‌شد و صادر کننده، ضمن دستوری که براتگیر برای پرداخت می‌داد کلمه‌ی برات را به صورت ذیل، در ورقه قید می‌کرد: "خواهشمند است، در مقابل این برات، مبلغ... ریال به... بپردازید."
اما در حال حاضر برات به صورت چاپی و توسط وزرات اقتصاد و دارایی، تنظیم و در اختیار افراد قرار داده می‌شود و در این برگه‌ها خودبه‌خود کلمه‌ی برات قید شده است. علی رغم اهمیت قید این کلمه در ورقه‌ی برات، به موجب ماده‌ی ۲۲۶ قانون تجارت، عدم ذکر واژه‌ی "برات" در ورقه، نمی‌تواند از ارزش آن بعنوان یک سند تجاری بکاهد و مانع استفاده‌ی دارنده از امتیازات مقرر برای اسناد تجاری شود.
۲- تاریخ صدور برات و محل صدور آن
به موجب ماده‌ی ۲۲۵ و ۲۲۳ قانون تجارت تاریخ نوشتن برات باید بصورت کامل (یعنی روز و ماه و سال) به حروف مشخص گردد. چنانچه در براتی، تاریخ اصلاً قید نشود دیگر مشمول مقررات مربوط به اسناد تجاری نخواهد بود. لیکن در صورتی که تاریخ به عدد نوشته شده باشد، چیزی از اعتبار برات نمی‌کاهد.
به موجب ماده‌ی ۲۲۵ و ۲۲۳ قانون تجارت تاریخ نوشتن برات باید بصورت کامل (یعنی روز و ماه و سال) به حروف مشخص گردد. چنانچه در براتی، تاریخ اصلاً قید نشود دیگر مشمول مقررات مربوط به اسناد تجاری نخواهد بود. لیکن در صورتی که تاریخ به عدد نوشته شده باشد، چیزی از اعتبار برات نمی‌کاهد.
۳- امضا یا مهر صادر کننده
قانون‌گذار امضا یا مهر را جزو شرایط برات ذکر نکرده است علت این موضوع این است که برات، و هر سند دیگری، بدون امضا یا مهر از نظر حقوقی اصولاً وجود پیدا نمی‌کند تا مقنن شرایط آنن را مشخص کند. قانون‌گذار مهر را جانشین امضا قرار داده است، اما معمولاً تاجران مهر و امضا را باهم ذیل اسناد تجاری قرار می‌دهند.
قانون‌گذار امضا یا مهر را جزو شرایط برات ذکر نکرده است علت این موضوع این است که برات، و هر سند دیگری، بدون امضا یا مهر از نظر حقوقی اصولاً وجود پیدا نمی‌کند تا مقنن شرایط آنن را مشخص کند. قانون‌گذار مهر را جانشین امضا قرار داده است، اما معمولاً تاجران مهر و امضا را باهم ذیل اسناد تجاری قرار می‌دهند.
۴-تعیین براتگیر
به شخصی که باید مبلغ برات را بپردازد، براتگیر گفته می‌شود. تنها علت لزوم قید نام براتگیر در ورقه‌ی برات این است که دارنده‌ی برات بداند به چه کسی باید مراجعه کند و این قید فایده عملی دیگری ندارد.
به شخصی که باید مبلغ برات را بپردازد، براتگیر گفته می‌شود. تنها علت لزوم قید نام براتگیر در ورقه‌ی برات این است که دارنده‌ی برات بداند به چه کسی باید مراجعه کند و این قید فایده عملی دیگری ندارد.
اعتراض به پرداخت نشدن وجه برات
برات، سندی با امتیازات ویژه است؛ در صورتی که وجه برات پرداخت نشود، در چنین شرایطی باید برای برخورداری از امتیازات برات اعتراض کرد. خودداری از پرداخت وجه برات باید در ظرف ۱۰ روز از تاریخ سررسید، به وسیله نوشته‌ای که اعتراض عدم تادیه نامیده می‌شود، معلوم شود. اگر روز دهم تعطیل باشد، اعتراض روز بعد آن به‌عمل خواهد آمد.
برات، سندی با امتیازات ویژه است؛ در صورتی که وجه برات پرداخت نشود، در چنین شرایطی باید برای برخورداری از امتیازات برات اعتراض کرد. خودداری از پرداخت وجه برات باید در ظرف ۱۰ روز از تاریخ سررسید، به وسیله نوشته‌ای که اعتراض عدم تادیه نامیده می‌شود، معلوم شود. اگر روز دهم تعطیل باشد، اعتراض روز بعد آن به‌عمل خواهد آمد.
دارنده براتی که به علت عدم تادیه، اعتراض کرده است، باید ظرف «۱۰ روز از تاریخ اعتراض»، پرداخت نشدن وجه آن را به وسیله اظهارنامه رسمی یا مراسله سفارشی دو قبضه به کسی که برات را به او واگذار کرده است، اطلاع دهد. هر یک از کسانی که پشت برات را به عنوان انتقال یا ضمانت امضا کرده‌اند نیز در ظرف ۱۰ روز از تاریخ دریافت اطلاع‌نامه فوق، باید آن را به همان وسیله به ظهرنویس سابق خود اطلاع دهند.
تفاوت برات با سفته
در برات معمولا سه نفر شرکت دارند: محیل (برات کش)، محال له (دارنده برات) و محال علیه (پرداخت کننده وجه برات)، اما در سفته دو نفر شرکت می‌کنند که متعهد و متعهد له می‌باشد. در برات مکان و چگونگی پرداخت وجه شرط اصلی است. هرگاه گیرنده وجه برات، مطالبه یا اعتراض کند آثاری بر آن مترتب است. اما در سفته که بدهکار آن را امضا می‌کند وجود محل اهمیتی نخواهد داشت. به عبارتی در موعد مقرر باید سفته پرداخت شود.
همچنین در برات قید اسم محتال (طلبکار) الزامی است. زیرا از شرایط اساسی برات این است که اسم شخصی که برات در وجه یا حواله کرد او پرداخت می‌شود ذکر شود. اما در سفته می‌توان به نام حامل، بدون ذکر اسم شخص معینی سفته را صادر کرد. صدور برات یک عمل ذاتا تجاری است، اما صدور سفته در صورتی یک عمل تجاری به شمار می‌آید که طرفین معامله، تاجر یا صراف یا بانکدار باشند.
تفاوت برات با چک
همانطور که در بالا ذکر کردیم در برات سه نفر شرکت می‌کنند، اما در بعضی از مواقع صادرکننده برات همان برات گیر است که در این حالت برات بین دو نفر رد و بدل می‌شود. در چک سه نفر شرکت می‌کنند: صادر کنندۀ چک، گیرندۀ چک و بانک صادر کننده و در حال حاضر محال عليه (پرداخت کننده وجه) چك عموماً بانك ها می‌باشندولی برات را به عهده هر بدهكاری می‌توان صادركرد.
تفاوت برات با چک
همانطور که در بالا ذکر کردیم در برات سه نفر شرکت می‌کنند، اما در بعضی از مواقع صادرکننده برات همان برات گیر است که در این حالت برات بین دو نفر رد و بدل می‌شود. در چک سه نفر شرکت می‌کنند: صادر کنندۀ چک، گیرندۀ چک و بانک صادر کننده و در حال حاضر محال عليه (پرداخت کننده وجه) چك عموماً بانك ها می‌باشندولی برات را به عهده هر بدهكاری می‌توان صادركرد.
همچنین صادرکننده چک باید وجه مورد نظر را نزد بانک سپرده کند تا بتواند نسبت به صدور چک اقدام نماید، اما این موضوع برای صدور برات مصداق ندارد و بدون این که وجهی موجود باشد می‌توان اقدام به صدور برات نمود و وجه آن را بعداً تأمین کرد.
چک مطابق قانون نباید مدت دار باشد، ولی برات می‌تواند به صورت مدت دار صادر شود. چک وسیله اعتبار نیست بلکه وسیلۀ دریافت و پرداخت است و لذا در واقع، به جای پول نقد به کار می‌رود.
چک مطابق قانون نباید مدت دار باشد، ولی برات می‌تواند به صورت مدت دار صادر شود. چک وسیله اعتبار نیست بلکه وسیلۀ دریافت و پرداخت است و لذا در واقع، به جای پول نقد به کار می‌رود.
۰
