تهران و میدان‌های نیمه جان

صمد محمدی سماکوش | میدان‏ها نماد مدنیت و یکی از برجسته‌ترین نشان درجه توسعه‌یافتگی شهر‌ها به‌شمار می‌‏آیند. میدان‏‌ها آینه تمام‌نمای شخصیت، هویت و اصالت شهر‌ها هستند.

سیاحان، غریبه‌ها و میهمانان با حضور یا عبور از میدان‏های شهر، علاوه بر ثبت تصویری از چهره کانونی‌‏ترین نقاط شهر در خاطره خویش، به جایگاه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فرآیند تغییر و تحولات و میزان عزم و صلابت مدیران شهر در عمران و آبادی و حفظ مواریث تاریخی و فرهنگی آن پی خواهند برد.

غریبه‌ها برای درک و شناخت همه‌جانبه شهر، هیچ مکانی را مناسب‏‌تر از میدان‏‌ها نخواهند یافت. میدان‏ها یکی از نشانه‌های مهم شهر برای قرار‌های دوستانه و ملاقات با افرادی است که با شهر آشنایی ندارند.

میدان‏ها کانون داد و ستد، عرضه محصولات، افکار، گردهمایی، برگزاری مراسم ملی و مذهبی، محل نمایش مشاهیر، قهرمانان و اسطوره‌های ملی و همچنین مکان‏هایی برای شادابی، زیباسازی و جاذبه‌های بصری شهر‌ها هستند. میدان‏ها یکی از بزرگ‌ترین قلمرو عمومی شهر‌ها به‌شمار می‌آیند که وقتی تازه‌واردی به شهر وارد می‌شود، تمام خیابا‏ن‏های شهر او را به این نقطه هدایت می‌کند و کیفیت شهر از دریچه میدان‏های مهم آن مورد شناسایی و ارزش‏گذاری قرار می‌گیرد.

«کوین لینچ» معتقد است، یک مجموعه کالبدی به‌هم پیوسته و قابل فهم تصویری دقیق ارایه می‌دهد و نقش اجتماعی ایفا کرده و برای سمبل‏ها و خاطرات مشترک جوامع بشری مواد خام تولید می‌کند. «کلیف موتین» نویسنده کتاب طراحی شهری (خیابان و میدان) معتقد است، طراحان شهری وظیفه دارند فضا‌هایی با ذهن قوی خلق کنند. میدان‏های خوب، فضا‌های زنده و شاداب شهری هستند که مردم تمایل دارند در آنجا مکث کنند و حضور داشته باشند، نه آنکه از آنجا بگریزند.

میدان، فضایی است تهی که دور تا دور آن را ساختمان‌هایی همچون تابلو‌های یک نمایشگاه احاطه کرده، طوری که حداکثر دید برای تماشاچیان میسر است. موتین، همچنین به نقل از «ویتروویوس» نویسنده و معمار یونان باستان می‏افزاید، میدان‏ها باید برای ساکنانش تناسبی داشته باشد، آن‌ها نباید آن‌چنان کوچک و غیر‌مفید باشند و نه آن چنان فراخ همچون صحرایی خالی از جمعیت. میدان در شهر مانند یک اتاق‌نشیمن برای یک خانواده است.

در این اتاق بهترین تزیینات و امکانات قرار داده می‌شود. اگر ارتفاع میدان به نسبت عرض زیاد شود ممکن است احساس افسردگی ایجاد کند و اگر برعکس خیلی کم شود، احساس آسیب‌پذیری به‌وجود می‌آید.

در شهر‌ها ساختن فضایی مخصوص برای پیاده‌ها و ایجاد محیطی امن، طوری که احساس راحتی به وجود آید، ضروری است. کولین بوکانن می‌گوید؛ قدم زدن مکمل بسیاری از حرکت‌هاست، همانند نگاه کردن به ویترین مغازه‌ها، لذت بردن از یک صحنه یا سخن گفتن با مردم.

در مجموع انسانی که بتواند آزادانه قدم بزند و با آرامش به اطراف نگاه کند کیفیت یک فضای شهری را بهتر درک می‌کند. «لوکوربوزیه» یکی از پیشگامان معماری سبک مدرن، با نقد رفت و آمد سریع در خیابان‏های شهر معتقد است؛ خیابان نباید هیچ‌وقت عرصه تاخت و تاز ماشین‏های با سرعت بالا باشد و مفهوم شهر به منزله محصول عملکرد‌های شهر نباید تحت‌تاثیر حمل و نقل و در نتیجه محروم کردن خیابان از نقش اصلی آن باشد. صاحب‏نظران بر این عقیده‌اند که امروزه میدان برخلاف گذشته مکانی برای تظاهرات اجتماعی نیست و بیشتر به عنوان تسهیل حرکت خودرو پیش‏بینی می‌شود.

احداث زیرگذر و زیر و زبر کردن میدان‏های توحید و رسالت از مصادیق بارز از دست رفتن مختصات اجتماعی پویا و سرزنده میدان‏های شهری و ترجیح تقاطع‏های ترافیکی بر میدان‏های پیاده است. فقدان تجهیزات و اسقرارسازه‌های فلزی میدان امام حسین نماد نوستالژی‏زدایی، از بین رفتن خاطره‌های جمعی و تاریخ رویداد‌های سرنوشت‌ساز و خالی شدن از جنب و جوش زندگی در یک میدان شهری است.

میدان با حضور مردم معنا پیدا می‌کند و زمینه‏ای است برای حضور هر چه بیشتر شهروندان در عرصه‌های اجتماعی. موفق‏ترین میدان‏های شهری، آن‌هایی هستند که علاوه بر عملکرد قوی و شناخته شده، از فعالیت‏های گوناگونی در ساختمان‌های پیرامون بهره برده‌اند. گستره‌های درهم پیچیده‏ای از مجموعه‌های اداری-تجاری که وقتی فعالیت‌های روزانه آن‌ها تعطیل می‌شود، قسمتی از زندگی شبانه را از دست داده و به انزوا دعوت ‏می‌کنند.

نظریه‏پردازان طراحی شهری تاکید دارند، میدان‏های کوچک و راحت قرون وسطایی پناهگاه امنی بودند که مردم می‌توانستند آنجا بایستند یا از شلوغی دیوانه‏وار زندگی جدید شهری به آنجا بگریزند. این‌ها با میدان‏های غول‏پیکر جدید که از تهی بودن خمیازه می‏کشند و احساس دلتنگی و افسردگی دارند در تضادند. قطعا میدان‏های بزرگ تاثیر مهلکی روی ساختار اطراف خود دارند.

باززنده‏سازی مراکز شهری فقط در پرتو ایجاد واحد‌های کوچک تجاری ممکن است. بهترین مقیاس و تناسب در ابعاد عمودی تا سال‌های اخیر، مقیاس انسانی دو، سه یا چهار طبقه است که با پا از ارتفاع آن بتوان بالا رفت. کلیف موتین معتقد است؛ در اروپا هماهنگی عادی تناسبات با افزایش میزان توسعه، دچار تحول و دگرگونی شد، زمین‏ها تجمیع و به شکل یک قطعه زمین بزرگ برای نیاز‌های توسعه ساماندهی شده‌اند و در نتیجه مقیاس انسانی از دست رفت و زشت‏ترین خیابان‏های اروپایی پدید آمد.

با این وصف در تهران با اجرای طرح تفصیلی جدید، هویت بسیاری از میدان‏های مهم و تاریخی شهر مانند میدان‌های ولیعصر، فردوسی، انقلاب، تجریش، صادقیه و خیابان‏های تاریخی و رویدادساز انقلاب، ولیعصر، شریعتی، مطهری، جانبازان و ستارخان و... با ساخت پاساژ‏های غول‏‌پیکر و تبدیل آن‌ها به خیابان‏ها و میدان‏هایی که زشت‏ترین فضای شهری اروپا لقب گرفته‏‌اند، مورد اهانت و تهدید قرار خواهند گرفت. «نوربرگ شولتز» بر این باور بود که خیابان در گذشته یک جهان کوچک بود، جایی که شخصیت محله و شهر در یک فرم به هم پیوسته به بازدیدکنندگان نمایش داده می‌شد.

خیابان، بخشی از یک مقطع تاریخی با جزییات کامل بود. افزون بر آن، حتی طرح رنگ در خیابان یا میدان ممکن است اثر قابل‌توجهی بر شخصیت و ظاهر آن داشته باشد، می‌تواند به یکپارچگی خیابان یا میدان کمک کند یا ممکن است باعث از بین رفتن وحدت آن شود. میدان جایی برای نصب مجسمه‌های باشکوه، آب‌نما، روشنایی، محل ملاقات و شناخت مردم با همدیگر است و همان‌گونه که هانری لفور می‌گوید میدان‏ها، خیابان‏ها و معابر شهری، مجسمه‌ها و ساختمان‌ها فضای بازنمایی شده قدرت و ایدئولوژی حاکم است. میدان‏ها روایتگر قصه‌های تاریخی، حماسی یا تراژیک در شهر‌ها هستند، روایتگر رویداد‌هایی که در صفحات تاریخ شهر حک شده ‏اند.

«ژان بودریار» فیلسوف و جامعه‏شناس و نویسنده کتاب «امریکا»، در مقایسه خیابان‏های اروپا و امریکا می‏نویسد؛ خیابان‏های اروپا در موج ناگهانی جمعیت، در لحظات تاریخی انقلاب و سنگربندی‏ها زندگی می‌کنند، اما خیابان‏های امریکا این لحظات تاریخی را تجربه نکرده‌اند.

در تهران با اجرای طرح تفصیلی جدید و افزایش ارتفاع شش، هفت تا یازده طبقه ساختمان‌های پیرامون میدان‏ها و خیابان‌هایی که انبوهی از رویداد‌های تاریخی و اجتماعی را که در متن خود نهفته دارند، شاهد نشو و نمای ساختمان‌های بی‏قواره‏، تخریب مراکز اجتماعی، فضا‌های دلپذیر و با نشاط، انقطاع تاریخی با هویت گذشته، از بین رفتن خاطرات جمعی و زشتی سیمای بصری خواهیم بود. ساختمان بلند بانک شهر در میدان فردوسی تهران نمونه بارز این وضعیت است

نظریه ‏پردازی به نام «مولاغازی عزیزول» یادآور می‌شود که غفلت از تاریخ، غفلت از خاطره ‏ای است که مرهون گذشتگان‌مان است. بنابراین برابر با انکار خویشتن خواهد بود. این امر خودکشی است. مایه تاسف خواهد بود اگر جنگ‏ها، شورش‏ها و دیگر چیز‌ها که نمایشگر روز‌های درخشان هستند فراموش شوند. این چیز‌ها باید به یادآورده شوند تا اهمیت آن‌ها از بین نرود.

میدان‏ها و خیابان‏های اصلی شهر مکان‏های مهمی برای ملاقات عمومی و مراکز مجموعه‌های شهری هستند. بودریار در انتقاد تندی از وضعیت تنهایی و انزوا در نیویورک می‏نویسد؛ در نیویورک شمار افرادی که در خیابان‏ها به تنهایی فکر می‌کنند، به تنهایی آواز می‏خوانند و به تنهایی غذا می‌خورند و حرف می‏زنند، حیرت‌‏آور است.

با وجود این با یکدیگر جمع نمی‌شوند، کاملا برعکس تفریق می‌شوند. منظره انزوای انسانی که غذایش را در ملأ‌عام، روی دیواری، یا روی کاپوت اتومبیلش، یا در کنار نرده‏ای به تنهایی می‏خورد، غم‌انگیزترین منظره در جهان است. غم‌انگیزتر از فقر، غم‌انگیزتر از گدایی.

انسانی که در ملأ‌عام به تنهایی غذا می‏خورد از تمام این‌ها غم‌انگیزتر است. اگر طرح‌های توسعه شهری در تهران و برخی کلانشهر‌ها از منظر اجتماعی مورد اصلاح و بازنگری بنیادی قرار نگیرند، پاتوق‏ها و مکان‏های گردهمایی در مقیاس محله‌ها و واحد‌های همسایگی و در مقیاس گردشگاه‌های شهری شکل نگیرند و روابط اجتماعی بازتولید نشود، شاهد همان مختصاتی خواهیم بود که بودریار برای نیویورک به تصویر ‏کشیده است.

البته برای تهران ممکن است افراد به تنهایی در گوشه‏ای از خیابان یا روی دیوار‌ها یا کاپوت اتومبیل‏های‌شان به تنهایی غذا نخورند، اما مجبور خواهند بود به تنهایی در خانه‌های خلوت و محقر، کنش‌گرانه و با میل خود به حصر درآیید و این وضعیت واقعا اسفناک است.

در جوامعی که بر اثر عوامل مختلف نظیر طلاق، تجرد قطعی، کوچک‌تر شدن مقیاس خانواده و از دست رفتن روابط اجتماعی، تنهایی و گمنامی در حال رشد است، توسعه فضا‌های پیاد‏روی، باززنده‏سازی قهوه‏خانه‌ها و پاتوق‏ها و ایجاد تمهیدات فضایی برای کنش‏های جمعی، خلق مکان‌هایی برای اطراق کردن، آشنا شدن، غذا خوردن، قدم ‏زدن، مکث کردن و نشستن یک امر حیاتی است.

شهر باید فرصت‏هایی را هم برای گشت و گذار، پرسه زدن و حتی گم شدن مهیا کند. شهر باید با تولید و تکثیر فضا‌های پیاده‏روی خیابان‏ها و میدان‏ها، معاشرت و گفتگو و کنش‏های جمعی را تشویق و ترغیب کند.

شکل‏گیری بورس مغازه‌های فست‌فود، کافی‏شاپ و رستوران‏ها، در برخی از خیابان‌های شهر تهران، نشان استقبال و نیاز مبرم به گردشگری و تامین اوقات فراغت در شهر است. به زبان علم اقتصاد، فی‌الواقع تقاضای این عملکردهاست که عرضه آن‌ها را تعیین کرده است. توسعه فضا‌های عمومی در میدان‏ها و خیابان‏های اصلی موجب ایجاد روابط دوستانه در یک فضای دموکراتیک خواهد شد.

آنتونی گیدنز در کتاب «تحول صمیمیت» اشاره می‌کند؛ دموکراتیک بودن رابطه دوستانه نه تنها ممکن است به دموکراتیک بودن روابط بین شخصی به‏طور اعم منجر شود، بلکه می‌تواند به دموکراتیک بودن «نظم نهادی» هم بکشد. وقتی حوزه فعالیت‏های عمومی، کوچک و کوچک‌تر ‏شوند و شهر‌ها به جای آنکه مکان‏هایی برای گردهمایی‏های عام باشند، به صورت شبکه‏ای از گذرگاه‌های عمومی در‏آیند، پدیده‏ «مرگ رسمی زندگی عمومی» رخ خواهد داد که گیدنز به نقل از سی‏ نت نسبت به آن هشدار می‌دهد.

توسعه پیاده‌‏روی و گذران اوقات فراغت در میدان‏ها و خیابان‏های شهر به معنای کشاندن روابط اجتماعی و معاشرت از فضا‌های مجازی به دنیای واقعی و عرصه‌های عمومی زندگی اجتماعی است. یک دلیلِ استقبال از دوست‌یابی و گشت و گذار در فضا‌های مجازی، نگرانی‏ و تهدیداتی است که به صورت بالقوه در روابط چهره به چهره در دنیای واقعی، چه در زندگی همسایگی و چه در فضای کسب و کار وجود دارد. در بسیاری از مواقع برون‌رفت از تنش‏ روابط در فضا‌های واقعی زندگی اجتماعی پیچیده‌تر و پرهزینه‏تر از فضای مجازی است.

در شبکه‌های مجازی افراد می‌توانند طرف گفت‌وگوی خود را حداکثر با یک بلاک در وسایل الکترونیکی از صحنه زندگی خود محو نمایند. اما حذف یک‌طرفه روابط در دنیای واقعی اگر طرف دیگر مجاب نشود و موجب غیظ و غضب وی گردد، ممکن است لطمات جبران‌ناپذیر به شخص وارد کرده و امنیت روانی افراد تهدید شود.

دیدار‌ها و روابطی که در فضا‌های عمومی شهر، چون میدان و خیابان شکل می‌گیرند، از این زاویه ویژگی‏ها و محاسن دنیای مجازی را دارند. این روابط اگرچه چهره به چهره است، اما در مرحله مقدماتی و در سطح آشنایی سست و ناپایدار است، اساسا درگیر جبر جغرافیایی نیست و هر آینه به اختیار هر یک از طرفین قابل فسخ است. فقدان فضای عمومی فعال و جذاب موجب افراط در استفاده از فضای مجازی و پناه بردن به آن می‌شود.

همچنین مناسبات در فضا‌های عمومی میدان‏ها و خیابان‏ها مانند روابط دوستانه دوران کودکی اساسا درگیر تضاد منافع و مبادله قدرت نیست و در یک فضای آزاد، به دور از نظم خشک و انعطاف‌ناپذیر دیوان‌سالاری و رقابت‏های فرساینده‏ زندگی روزمره جریان دارد.

شهر توانمند و هویت‌بخش، شهری است که قابلیت تبدیل همسایگان غریبه به آشنایان همسایه را داشته باشد، میدانی باشد برای آشنایی و مواجهه افراد ناشناس و غریبه. شهر عرصه تعاملات و برخورد‌های اجتماعی است و میدان‏ها و خیابان‏ها نقش مهم در تامین این ضرورت کارکردی ایفا می‌کنند.

در تهران حق مردم به شهر اقتضا می‌کند، هویت تاریخی و فرهنگی حفظ و احیا شود، عملکرد و کارایی میدان‏ها ارتقا یابد، جلوه‌های زیبا و بانشاط بصری خلق شوند‏، از استقرار کاربری‏های نامتناسب و ناهمخوان پرهیز شود، الگو‌های ارزشمند معماری و شهرسازی رعایت شوند، تصاویر صحنه‌های تاریخی و اجتماعی بزرگ که در حافظه جمعی ثبت شده‌اند، قابل بازخوانی باشند و همه این‌ها مستلزم بازنگری بنیادی تراکم‏های سنگین طرح تفصیلی در بسیاری از میدان‏ها و خیابان‏های شهر است.

خوشبختانه اکنون طرح ساماندهی میدان‏ها و خیابان‏های اصلی و همچنین طرح توسعه فضا‌های همگانی و میدان‏های پیاده توسط شورای اسلامی و شهرداری تهران در دستور کار قرار دارد. طرح تفصیلی تهران در دوره‏ای تهیه شد و به تصویب رسید که گرایشات شدیدی برای افزایش تراکم ساختمانی و درآمدزایی ناشی از فروش تراکم بر فضای ذهنی شهر و مدیریت حاکم بود.

تا آنجا که بسیاری از منتقدین آن دوران تهران را «تبدیل شدن شهر به کارگاه ساختمانی» تشبیه کرده‌اند. طرح ساماندهی درصدد است تا آرامش و تعادل را به حیات اجتماعی میدان‏ها و محور‌های تاریخی و رویدادساز شهر‌ها برگرداند و به استعلای هویت شهری کمک‏ کند.