تهران شب‌زنده‌داران را دوست ندارد

لیلی خرسند | تعداد آن‌هایی که شب‌ها بیدارند، کم نیست؛ آن‌هایی که یا به اقتضای شرایط شغلی‌شان یا به دلیل مدلی که برای زندگی‌شان انتخاب کرده‌اند، شب زنده‌دارند، کسانی که زندگی شبانه دارند، اما در این مدل از زندگی، شهر با آن‌ها همراه نیست.

در توییتر یا دیگر فضا‌های مجازی، خیلی‌ها بوده‌اند که یا از سر شوخی یا از سر ناچاری گلایه کرده‌اند که چرا برایدیدن یک فیلم یا خوردن یک پرس غذا باید کل تهران را زیر پا بگذارند.

دیدن یک فیلم یا خوردن غذا در شب تنها بخشی از مشکلات شب‌زنده‌داران است. این مشکلات و داشتن شهری زنده که هم بتواند به اقتصاد کمک کند و هم به جذب توریست و... بحث سی‌وسومین گفتگو‌های اجتماعی «تهران امید دارد» بود.

این نشست که در خانه اندیشمندان علوم‌انسانی برگزار شد، میزبان میهمانانی بود که دغدغه‌شان «زندگی شبانه تهران» است، زندگی کسانی که یا نمی‌توانند یا نمی‌خواهند در روز بیدار باشند.

جلسه را سعید سفیری، معاون اجتماعی و فرهنگی منطقه ٢٢ آغاز کرد. سال‌های قبل در این منطقه دو محل برای داشتن زندگی شبانه در نظر گرفته شده بود؛ یکی در بلوار دستواره، یکی از ورودی‌های اصلی پارک چیتگر و دیگری در یکی از پارکینگ‌های آبشار تهران در امتداد بزرگراه خرازی.

زندگی شبانه در دستواره شکل نگرفت، اما در آبشار به راه افتاده است: «من خودم اصرار داشتم در آبشار این زندگی شبانه تشکیل شود، چراکه آن‌جا از قبل زندگی شبانه خاصی را داشتیم، به این معنا که جوان‌هایی که به آن منطقه می‌آمدند و وقت می‌گذراندند. دکه‌هایی هم ساخته شده بود که خدمات تغذیه‌ای می‌دادند، ولی از نظر مالکیت دچار مشکل شده بودند و فقط دو دکه کار می‌کرد. به‌هرحال شب‌ها پنجاه شصت نفر را پذیرا بودند؛ و آن‌جا زندگی ناقص شبانه بود.»

زندگی شبانه در آبشار شکل گرفت، اما به مرور زمان دچار مشکل شد، مشکلاتی که هنوز پابرچاست و به نظر می‌رسد هر جا که زندگی شبانه‌ای باشد، این مشکلات هم وجود دارند.

سفیری این مشکلات را توضیح داد: «زندگی شبانه از نظر بعضی‌ها هنوز تابو و زندگی غیرقانونی است و پذیرفته‌شده نیست. این عده که قدرت خوبی هم دارند، می‌خواهند این زندگی را زمین‌گیر کنند.

شهرداران شب و بعضی از افراد در نیروی انتظامی مخالف زندگی شبانه‌اند. این آبشار به شهرک‌های نظامی نگاه نزدیک است و ساکنان این شهرک‌ها هم نگاه مثبتی ندارند. آن‌ها معتقدند در این نوع زندگی موادمخدر جابه‌جا و نوشیدنی‌های ممنوع سرو می‌شود و ...، اما بررسی‌های من تا حالا این چیز‌ها را اثبات نکرده است. تیم‌هایی که به این محل می‌آیند و زندگی شبانه دارند، بیشتر جوانان هستند، شاید آن‌ها در مراودات، فاصله‌ها را آن‌گونه که این افراد انتظار دارند، رعایت نکنند، اما من اتفاق ویژه و خطرناکی ندیدم.»

در حال حاضر، زندگی شبانه با دو مشکل روبه‌رو است، یکی این‌که نمی‌تواند این مدل از زندگی را برای نیرو‌هایی که قدرت دارند، توجیه کند و دوم این‌که مسأله حقوقی و قانونی صاحبان ون‌کافه‌ها و دکه‌ها در این زندگی شبانه است:

«گروهی حتی در شهرداری ظاهر شده‌اند و معتقدند باید این وضع مشخص شود. افرادی در بخشی از زمینی که متعلق به شهرداری است، حضور دارند و کسب درآمد می‌کنند، می‌گویند باید سهم شهرداری و وضع اصناف تعریف شود. من معتقدم باید برای فعالیت این افراد چارچوب قانونی مشخص شود. اما تا الان هیچ اتفاقی نیفتاده و وضع مثل روز است، البته گفته می‌شود در معاونت امور شهری شهرداری، دستورالعملی برای حضور این افراد در خیابان نوشته می‌شود. ما فعلا صبر کرده‌ایم تا این دستور‌العمل برسد.»

استقبال از زندگی شبانه آبشار کم نبوده شبی ٣٠٠ تا ٤٠٠ نفر در سه چهار ساعت میهمان این منطقه بوده‌اند.

البته زندگی شبانه تا ساعت یک بیشتر دوام ندارد، چراکه به گفته سفیری، پلیس کوهستان منطقه از صاحبان دکه خواسته از ساعت ١١ به بعد فعالیتی انجام ندهند.

با پادرمیانی ساعت ١١ به یک رسیده. را‌ه‌اندازی این زندگی شبانه به نفع صاحبان دکه‌هاست که ون کافه‌ها شده و جوانانی که قبلا بیکار بوده‌اند و حالا شبی ٥٠٠ تا یک‌میلیون فروش دارند.

در کلیپی که سفیری از زندگی شبانه در آبشار تهیه کرده بود، مشکل دیگری مطرح شد؛ ناهماهنگی بین ارگان‌ها سر ساعتی که این زندگی می‎‌تواند پابرجا باشد.

اما یک شهر چه نیازی به زندگی شبانه دارد؟ ضرورت داشتن این نوع زندگی را سحر ندایی‌طوسی، دکترای برنامه‌ریزی شهری و استادیار دانشگاه بهشتی توضیح داد: «تعریف زندگی شبانه این است که شهر ساعت ٩ شب تا ٦ صبح یا ١٢ شب تا ٦ صبح بیدار باشد. در ایران بیشتر زندگی عصرگاهی داریم که زمان آن از ٦عصر تا نیمه‌شب است.

نخستین ضرورتی که ایجاب می‌کند یک شهر زندگی شبانه داشته باشد، حق به شهر است، این‌که همه شهروندان فرصت استفاده از خدمات و فضا‌های شهری را داشته باشند. تصور این است که این حق فقط از نظر مکان است، اما زمان هم مهم است.

گروهی تا ساعت ٩ و ١٠ شب کار می‌کنند و تا به خانه برسند، ١٢ شب می‌شود. این افراد حتی با خانواده‌هایشان یک رستوران هم نمی‌توانند بروند، چراکه رستوران‌ها فقط تا ١٢ شب اجازه کار دارند.

یا افرادی که شب‌کار هستند، حق دارند از حمل‌ونقل عمومی استفاده کنند، باید فضایی برای خرید آن‌ها وجود داشته باشد. آن‌ها هم حق دارند از خدمات اجتماعی استفاده کنند. در زندگی اجتماعی فقط بحث گذراندن اوقات فراغت یک عده نیست.»

تغییر الگو‌های فرهنگی، تغییر ساختار جمعیتی و داشتن جمعیت جوان بین ٢٠ تا ٥٠ سال، تغییر ساختار اشتغال، اجتماع محوری شهروندان، ایجاد برند شهر همیشه بیدار برای جذب گردشگر و داشتن منفعت اقتصادی از دیگر ضرورت‌هایی بود که ندایی درباره آن‌ها صحبت کرد.

یکی از بحث‌هایی که با زندگی شبانه ارتباط مستقیم دارد، منفعت اقتصادی است.

ندایی برای اثبات این منفعت دو مثال زد: «در لندن سال ٢٠٠٩ افزایش افزوده زندگی شبانه معادل ٢٧‌درصد افزایش افزوده ناشی از کسب و درآمد مراکز شهری در روز بود. در زندگی شبانه شهر‌های استرالیا، برای یک‌میلیون نفر فرصت شغلی ایجاد شد.» جدا کردن جوانان از گوشی‌های همراه و فضای مجازی و دادن زندگی اجتماعی به آن‌ها از پروژه‌هایی است که در شهر لندن تعریف شده است.»

به گفته ندایی، تهران زندگی شبانه غیر رسمی دارد، دوردور‌ها یا ماشین‌گردی یا میهمانی‌های مخفی شبانه. اما در مقابل تجربه‌های موفقی هم در زندگی شبانه رسمی داشته. در جواب کسانی که معتقدند زندگی شبانه نیاز جامعه اسلامی نیست و این مدل زندگی علمی نیست، ندایی مثال جالبی از زندگی شبانه در ایران زد: «ما ١٠ روز از سال و در ایام محرم زندگی شبانه داریم که هم از نظر امنیتی مشکلی ندارد و هم طبق موازین شرعی است. یا در یک ماه رمضان شهروندان می‌توانند از همه امکانات و فضا‌های شهری استفاده کنند. وقتی در یک ماه می‌شود زندگی شبانه داشت، چرا در بقیه ماه‌ها نشود؟»

ندایی راهکار‌هایی هم برای داشتن زندگی شبانه در تهران پیشنهاد کرد؛ زنده‌کردن خانه‌های تاریخی، راه‌اندازی شب‌بازارها، استفاده از فضا‌های ورزشی و فضای مرده شهر در شب.

نظر او این نیست که همه شهر در شب بیدار باشد: «خوشه‌هایی را ایجاد کنیم که کمترین تداخل و مزاحمت را برای مناطق مسکونی هم‌جوار داشته باشد.» ندایی از ٤٠٠ شهروند تهرانی هم سوال کرده که موافق داشتن زندگی شبانه هستند یا نه. جواب ٥٠‌درصد از این افراد مثبت بود. زندگی شبانه مخالفانی هم دارد و عده‌ای از آن‌ها در نشست «تهران امید دارد» هم حضور داشتند؛ کسانی که معتقدند این زندگی با زندگی اسلامی مغایرت دارد، هزینه‌بر است و نیاز نیست خواسته کوچکی از مردم را به همه تعمیم داد.

مشکل فقط تهران است
مصطفی موسوی لاری، مدیر کل امور مناطق شهرداری تهران، از موافقان زندگی شبانه است.

او قبل از هر چیزی دو ایراد اصلی که در جهان به این مدل از زندگی وارد می‌شود را مطرح کرد؛ یکی بحث فیزیولوژیک که می‌گوید شب بهترین زمان برای خواب است و بحث دوم زیست محیطی است؛ این‌که صرف انرژی در شب دو برابر است و این به محیط زیست صدمه می‌زند.

با این‌حال، لاری زندگی شبانه را خواسته جمعیت قابل توجهی از شهروندان می‌داند که باید تأمین شود. اما صحبت اصلی او سر مسائل اقتصادی و به‌خصوص اقتصاد گردشگری است: «زندگی شبانه یعنی این‌که خیابان را شب زنده نگه داریم. از نظر اقتصادی به نفع مغازه‌داران آن خیابان است. در روز که مردم سر کار هستند، کمتر می‌توانند خرید کنند. این به نفع مغازه‌داران است که با هزینه کم بتوانند در شب فروش داشته باشند و منفعت کنند.»

اما مهمتر از فروش مغازه‌داران، داشتن منفعت از اقتصاد گردشگری است: «ما با این‌که بیشترین پتانسیل گردشگری را در منطقه داریم، ولی چیزی به نام اقتصاد گردشگری نداریم. توریست می‌خواهد از همه وقتش استفاده کند، اما سر یک ساعت همه چیز تمام می‌شود. موزه سر ساعت ٥ می‌بندد و ...»

موسوی لاری زندگی شبانه را مغایر با زندگی ایرانی‌ها نمی‌داند: «در شهر‌های کویری و گرم قم، اهواز، آبادان و... زندگی شبانه جریان دارد و فقط تهران است که با این موضوع مشکل دارد.».

ولی الله شجاع‌پوریان، معاون اجتماعی، فرهنگی شهرداری تهران که ترجیح می‌داد بیشتر شنونده باشند تا گویند، دقایق کوتاهی را از الزام قانونی زیست شبانه گفت: «میزان افسردگی در بین شهرواندن تهرانی بالای ٣٠ درصد است. نیاز است که تهران شهری شاد و سرزنده باشد.

زندگی شبانه از نظر مدیریت شهری الزام است نه اختیار. هم شورای اسلامی شهر تکلیف کرده که مدیریت شهری سازوکار ایجاد زیست شبانه را در مناطق مختلف تعریف کند و هم در لایحه سوم پنج‌ساله توسعه شهر و در بخش فرهنگی درباره زیست شبانه مفصل صحبت شده است. این الزام قانونی وجود دارد و ما باید به این سمت برویم و سازوکارهایش را تعریف کنیم.»

زندگی شبانه را فراغتی نبینیم
الهام فخاری، عضو شورای شهر، آخرین سخنران این نشست بود. نخستین توصیه فخاری این بود که رویداد‌ها و روند زندگی در روستا، شهر، کلانشهر و ابرشهر متفاوت دیده شود، چرا که تعامل اجتماعی، اقتصادی و... بیست‌و‌چهار ساعته در آن‌ها متفاوت است.

فخاری نکته‌هایی را در مورد بحث‌هایی که مطرح شده بود، یادآوری کرد. او در توضیح این‌که شب بهترین ساعت برای خواب است، گفت: «دو تیپ فیزیولوژیک وجود دارد. همان‌طور که بعضی از افراد چپ‌دست هستند، بعضی از افراد هم شب فعال‌ترند.»

تهران با جمعیتی حدود ١٠‌میلیون نفر نمی‌تواند زندگی شبانه نداشته باشد. به گفته فخاری، اگر شهر در شب به خواب برود چطور می‌تواند ساختار شهری‌اش را حفظ کند؟

موضوع این است که نگاه به زندگی شبانه تهران فراغتی است: «زندگی شبانه زندگی مرفه و لاکچری قلمداد می‌شود. با این فیلتر نباید نگاه کرد. اتفاقا زندگی شبانه می‌تواند به گروه‌هایی خدمت بدهد که محروم هستند. بخشی از جامعه متوسط و کارگری به مکان‌هایی از شهر که اعیانی شده است، نمی‌روند؛ دانشجو و قشر متوسط نمی‌تواند یا نمی‌خواهد به کافه فانتزی و گران‌قیمت برود، اما کافه‌و‌ن‌ها بدون نگاه طبقاتی به همه خدمت می‌دهد.»

فخاری معتقد است بخشی از جامعه که دنبال نیازهایش است، منتظر دستورالعمل نمی‌ماند و راه خودش را پیدا می‌کند و چه بهتر است مردم و دستگاه‌ها برای رسیدن به این نیاز‌ها به تفاهم برسند.

او زندگی شبانه را کپی‌برداری از غرب نمی‌داند و برای این ادعا نمونه دارد: «پیاده‌راه خیابان شهید چمران شیراز زندگی شبانه چشمگیر و دوست‌داشتنی‌ای دارد، بدون این‌که مغازه‌ای در این خیابان فعال باشد. در نمونه‌های بیرونی هم می‌شود توکیو را مثال زد؛ توکیو با جمعیت ٣٥ میلیونی، زندگی شبانه دارد که بیشتر خدمات شهری ارایه می‌دهد، نه خوشگذرانی.»

فخاری معتقد است که هر چقدر مسئولان کُند حرکت کنند و از جامعه عقب بمانند، میدان برای حضور بزهکاران بازتر می‌شود: «ما میدان اقتصاد شب را به بزه تقدیم کرده‌ایم و هزینه امنیتی شهر را بالا برده‌ایم. درحالی‌که شهر ما این امنیت را دارد که من، به‌عنوان یک عضو شهر توانستم بدون تدارک برای بازدید از چند منطقه، شب یلدا تا ساعت چهار صبح بیرون باشم و با پارکبان و ... صحبت کنم. شهر ما ظرفیت‌هایی دارد که هنوز از آن استفاده نشده است.»

فخاری پیشنهاد کرد که زندگی شبانه در بعضی از مناطق که مردم بیشتر آن‌جا تجمع می‌کنند، آزمایشی راه‌اندازی شود؛ اگر خوب بود، ادامه یابد و اگر نه، یا مشکلاتش برطرف شود یا راه دیگری انتخاب شود.

بازنگری در مدیریت بوستان‌ها هم یکی از این پیشنهادهاست: «باید ببینیم چرا مردم حاضر نیستند در بوستان‌ها حضور یابند. به نظر می‌رسد مشکل در مدیریت این بوستان‌هاست.»

تغییر الگوی زیستی روزانه خیابان‌ها در شب، ارایه بعضی از خدمات شهری در شب، برقراری زندگی شبانه در مساجد، برگزاری رویدادها، جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های شبانه در محل‌هایی مثل شهر آفتاب از پیشنهاد‌های دیگری فخاری بود. تأکید اصلی او این بود که زندگی شبانه فقط از نظر فراغتی دیده نشود. زندگی شبانه نیاز جمعیت قابل توجهی از شهروندان تهرانی است.

به دنبال راه رهایی؛ «تهران امید دارد»
هنوز فعالیت رسمی شورای پنجم شهر تهران شکل نگرفته بود که کمیسیون‌ها و کمیته‌های تخصصی پارلمان شهری پایتخت تشکیل شد و در نخستین جمع‌بندی به لزوم گفتگو برای حل مشکلات تهران رسیدند. کمیته اجتماعی تابستان ۹۶ در اقدامی تازه نشست‌های گفت‌وگوی اجتماعی و شهری را با نام «تهران امید دارد» برنامه‌ریزی و اجرا کرد که تا به امروز ۳۲برنامه از این نشست‌ها با حضور کارشناسان و درباره مشکلات پایتخت ایران برگزار شده است.

«الهام فخاری»، عضو شورا و رئیس کمیته اجتماعی که تلاش فراوانی برای برگزاری این سلسله نشست‌ها داشت، پیش از این چندین بار اجرای این برنامه‌ها را یکی از دستاورد‌های این کمیته دانست.

او دراین‌باره و در یادداشتی نوشته بود: «این اقدام برای نخستین بار از طرف شورای شهر طی ادوار مختلف صورت گرفت؛ خروجی این نشست‌ها را در قالب بسته سیاستی پیشنهادی سروسامان دادیم و در بودجه پیشنهادی سال٩٧ نیز تلاش کردیم محقق شود.» او در ادامه و درباره امکان اجرایی‌شدن نتیجه این گفتگو‌ها هم توضیح داده بود: «در بودجه سال٩٧ کد ردیف بودجه‌ای با موضوع سلامت اجتماعی، سبک زندگی و بهداشت روان تحقق پیدا کرد که برای نخستین بار به آن پرداخته شده است.

این برنامه مدل‌های توان‌افزا و پیشگیرانه برای بهبود دانش و تعامل اجتماعی برای شهروندان را شامل می‌شود و مهارت‌هایی ازجمله مسئولیت‌پذیری اجتماعی و مهارت‌های دهگانه زندگی را پیش‌بینی کرده است. تلاشمان این است که کار را از حالت کلاس‌های کلیشه‌ای خارج کنیم.»

این نشست‌ها که معمولا با حضور کارشناسان اجتماعی، نمایندگان سمن‌ها و مدرسان دانشگاه‌ها برگزار می‌شود، به دنبال پیداکردن راه‌حلی برای مشکلات اجتماعی است. برگزارکنندگان این نشست‌ها از آغاز در تلاش بودند همه دانشگاه‌های مستقر در تهران را به‌عنوان همکار در حوزه‌های تخصصی اجتماعی و شهری جذب کنند که حالا و پس از برگزاری ۳۲نشست به نظر می‌آید این خواسته محقق شده است.

نشست آذر این برنامه‌ها در ۲۸ آذر، به مناسبت روز جهانی مهاجران، به مهاجران ساکن در ایران و تهران اختصاص داشت که در این نشست فیلم «اکسدوس» بهمن کیارستمی هم اکران شد و گفت‌و‌گوی دو ساعته مشترک میان شهروندان تهرانی با تبار‌های ایرانی و افغانستانی برگزار شد.

بررسی وضعیت کارتن‌خوابان، متدکیان، معتادان متجاهر، گرمخانه‌ها و دیگر مسائل اجتماعی مرتبط، از دیگر موضوعات بحث‌شده در سی‌ودومین نشست گذشته «تهران امید دارد» بود.