محمود خیامی؛ زندگی و زمانه پدر پیکان
محمود خیامی از بازیکنان قدیمی تیم شاهین بود. علاقه محمود به فوتبال آن قدر بود که همه مسابقات فوتبال کشور و مسابقات مهم تیمهای خارجی را پیگیری میکرد. کارخانه اتومبیلسازی روتس اَرو (سازنده اصلی اتومبیل پیکان) که از این علاقه آگاه بود هر وقت مسابقه مهمی بین تیمهای معروف برگزار میشد برای او بلیط هواپیما، بلیت جایگاه مخصوص مسابقه و رزرواسیون هتل میفرستاد و محمود خیامی یکی دو روز به سفر میرفت و مسابقات را از نزدیک تماشا میکرد.
کد خبر :
۷۷۵۸۶
بازدید :
۷۱۳۴
فرادید | محمود خیامی، بنیانگذار ایران ناسیونال و از کارآفرینان صنعت خودروسازی ایران، شامگاه پنجشنبه نهم اسفند، در ۹۰ سالگی در لندن، درگذشت. این خبر برای آنهایی که از سیر صنعتی شدن ایران اطلاع داشتند، اندوه بار بود. او با ساخت پیکان در ابتدای دهه چهل سبک زندگی مردم را تغییر داد و به شکلگیری طبقه متوسط شهری کمک کرد.
به گزارش فرادید، سید محمود خیامی در دی ماه ۱۳۰۸ در مشهد (طرقبه) به دنیا آمد. پدرش علیاکبر خیامی، سید بانفسی بود که همیشه شال سبز به کمر میبست و بسیار مذهبی بود. شغل او کامیونداری و به اصطلاح امروزی در کار ترابری بود. پدر همیشه آرزو داشت بچههایش کارمند یا به قول آن روزها مواجببگیر دولت شوند؛ برای همین اصرار داشت خوب درس بخوانند و خودش هم پیگیر درسومشق بچهها بود.
در دهه دوم قرن چهاردهم که کشورهای بیگانه (شوروی سابق، ایالات متحده آمریکا و بریتانیا) ایران را اشغال کرده بودند، منطقه خراسان در تصرف سربازان روس در آمد؛ آنها در سال ۱۳۱۴ کامیونهای علیاکبر را برای جابهجاییهای خود با زور ضبط و حتی گاراژ او را مصادره میکنند. دولت مرکزی هم به معنای درست کلمه وجود نداشت تا بشود به جایی شکایت برد. با از دست رفتن بیشتر دارایی پدر، زندگی خانواده خیامی بهسختی میگذشت تا با اتمام جنگ پساز مدتی روسها مشهد را ترک کردند.
ارتش شوروی سابق هرچه در این مدت تصرف کرده بود را هم با خود برد و علیاکبر خیامی کامیونهایش را از دست داد؛ ولی خوشبختانه زمین را نمیتوانستند با خود ببرند و گاراژ دوباره به او باز گشت. علیاکبر آنجا را به تعمیرگاه خودرو تبدیل کرد و محمود خیامی که حالا دبیرستانی شده بود و در مدرسهی شاهرضای مشهد درس میخواند برای راهاندازی تعمیرگاه به پدر کمک میکرد. سرشان که شلوغتر شد به مدرسه شبانهی رازی رفت تا روزها با پدر کار کند و شبها تحصیل را ادامه دهد.
محمود بهاتفاق برادر بزرگترش احمد هم درس میخواندند هم کار میکردند و کار در تعمیرگاه باعث به وجود آمدن علاقهی آنها به خودرو شده بود تا جایی که برای نزدیک شدن به خودروهای گرانقیمت آن زمان شستوشوی خودرو هم انجام میدادند. کمی که بزرگتر شدند دونفری در گاراژ پدر تعمیرگاه برادران خیامی را راه انداختند.
ایده ایران ناسیونال و تولد پیکان
احمد برادر بزرگتر مدتی بعد راهی سفری طولانی مدت برای پیداکردن شغلی تازه در اروپا و امریکا میشود. محمود همزمان راهی تهران میشود تا مقدمات تاسیس تعمیرگاهی در تهران را هم فراهم کند. همزمان احمد به او اطلاع میدهد که در لندن موفق به امضای قراردادی با شرکت تالبوت شده است.
سمت راست احمد خیامی، سمت چپ محمود خیامی
سمت راست احمد خیامی، سمت چپ محمود خیامی
تالبوت آن موقع زیر مجموعهی شرکت "روتس اَرو" بود که بعدا به کرایسلر تغییر نام داد. محمود هم در تهران مقدمات تاسیس کارخانهای برای مونتاژ خودروی انگلیسی را فراهم میکند. کارخانه ایران ناسیونال روز ۱۲ مهرماه ۱۳۴۱ با سرمایهای در حدود ۱۰ میلیون تومان و با هدف مونتاژ و تولید انواع خودرو در خیابان اکباتان تهران متولد شد و از ۲۸ اسفندماه ۱۳۴۲ با تولید اتوبوس شروع به کار کرد.
موسسان اولیه این کارخانه علی اکبر خیامی، احمد خیامی، محمود خیامی و خانمها مرضیه خیامی و زهرا سیدی رشتی بودند. قرارداد بین شرکت ایران ناسیونال و تالبوت در سال ۱۳۴۵ نهایی شد. موضوع قرارداد در مورد مونتاژ و ساخت خودرویی که نام انگلیسی آن هیلمن هانتر بود منعقد شد. میگویند احمد نام "آرو" (نام شرکت مادر) را نپسندید و ترجیح داد اسمی وطنی روی آن بگذارند؛ سادهترین راه معادلهای اسم انگلیسی بود؛ از بین تیر و خدنگ و پیکان، سومی انتخاب شد و بدین ترتیب خودروی پیکان با آن نماد اسب ارابهکش به دنیا آمد.
با وارد شدن قطعات از تالبوت انگلستان تولید پیکان در اردیبهشت سال ۱۳۴۶ با ظرفیت ۶۰ هزار دستگاه آغاز شد؛ این تیراژ به تدریج به ۱۲۰ هزار دستگاه رسید و یک سال بعد ۱۳۴۷ مدل دولوکس پیکان تولید شد.
موسسان اولیه این کارخانه علی اکبر خیامی، احمد خیامی، محمود خیامی و خانمها مرضیه خیامی و زهرا سیدی رشتی بودند. قرارداد بین شرکت ایران ناسیونال و تالبوت در سال ۱۳۴۵ نهایی شد. موضوع قرارداد در مورد مونتاژ و ساخت خودرویی که نام انگلیسی آن هیلمن هانتر بود منعقد شد. میگویند احمد نام "آرو" (نام شرکت مادر) را نپسندید و ترجیح داد اسمی وطنی روی آن بگذارند؛ سادهترین راه معادلهای اسم انگلیسی بود؛ از بین تیر و خدنگ و پیکان، سومی انتخاب شد و بدین ترتیب خودروی پیکان با آن نماد اسب ارابهکش به دنیا آمد.
با وارد شدن قطعات از تالبوت انگلستان تولید پیکان در اردیبهشت سال ۱۳۴۶ با ظرفیت ۶۰ هزار دستگاه آغاز شد؛ این تیراژ به تدریج به ۱۲۰ هزار دستگاه رسید و یک سال بعد ۱۳۴۷ مدل دولوکس پیکان تولید شد.
اولین بیلان رسمی که بعد از جدایی دو برادر در بهار ۱۳۵۴ منتشر شد حاکی از موفقیتهای کم نظیر ایران ناسیونال بود و نشان میداد که به صورت بزرگترین کارخانه صنعتی کشور در آمده است. به موجب آمارها، فروش تولیدات ایران ناسیونال در سال ۱۳۵۳ به ۱٫۹ میلیارد تومان رسید و داراییاش متجاوز از یک میلیارد تومان بود. این دارایی برای کارخانهای که ۷ سال قبل با سرمایهای بین ۱۰ تا ۴۰ میلیون تومان آن هم به صورت زمین و ماشینآلات تاسیس شده بود یک معجزه به حساب میآمد. فقط مالیاتی که کارخانه به دولت پرداخته بود، ۲۵٫۹ میلیون تومان بود.
فعالیت محمود خیامی به این حد محدود نمیشود. او مبلغ هنگفتی برای ساختن اتومبیل برقی سرمایهگذاری کرده بود و مشغول مذاکره با کارخانه مرسدس بنز آلمان برای مونتاژ مرسدس بنز ۱۷۰ هم بود. علاوه بر اینها تلاش میکرد برای صادرات پیکان و اتوبوس مرسدس بنز بازارهایی در اروپای شرقی و کشورهای همسایه پیدا کند.
صادرات این اتومبیلها و اتوبوسها با وجود آن همه سر وصداها مقرون به صرفه نبود، چون قطعات آنها را با ارز معتبر وارد میکردند و بعد از مونتاژ در داخل کشور در مقابل ارز نامعتبر شوروی و اروپای شرقی یا معامله پایاپای با کالاهای نامرغوب کشورهای سوسیالیستی صادر میکردند. به همین سبب بعد از مدتی به عنوان آن که کارخانه جوابگوی تقاضاهای داخلی نیست جلو صادرات اتومبیل و اتوبوس گرفته شد، اما فعالیت ایران ناسیونال در زمینههای دیگری ادامه یافت.
در ۱۳۵۳ بهترین مدل پیکان که در ایران معروف به پیکان اونجر است ساخته شد. تالبوت در آن زمان موتور پرقدرت فورد را بر روی پیکان گذاشته بود. پیکان تا مدتها در بیش از شش مدل تولید شد که پیکان استیشن، دولوکس، کار و جوانان برخی از آنها هستند. در سال ۱۳۵۳ خط تولید وانت شکل گرفت و کارخانه ریختهگری و موتورسازی نیز دایر شد تا نسبت به ساخت شش قسمت از موتور پیکان ۱۶۰۰ سیسی اقدام کند.
جالب است که تولید پیکان پس از یک دهه تولید در انگلستان، در ایران شروع شد. محبوبترین مکانی که بعد از ایران این خودرو در آن تولید یا فروخته شده استرالیا است. خیلی زود خودکفایی در تولید قطعات یدکی در راس برنامههای ایران ناسیونال قرار گرفت. بدین ترتیب، شرکتهای بلبرینگ، پیستون و ایدم تبریز، شرکت ریختهگری، شرکت رضای مشهد و چند شرکت دیگر توسط ایران ناسیونال تاسیس شد.
ایران ناسیونال در ۱۳۵۲ خورشیدی اعلام کرد که خودکفایی در تولید قطعات یدکی را در صدر برنامه هایش قرار داده است. بدین ترتیب در همین سال، شرکتهای بلبرینگ، پیستون و ایدم تبریز، شرکت ریخته گری، شرکت رضای مشهد و… توسط این کمپانی تاسیس شد.
در همین سال ها، محمود خیامی با کمک گروهی دیگر از سرمایه داران ایران، بانک صنعت و معدن و فروشگاههای زنجیرهای کوروش را نیز بنیان نهاد.
در همین سال ها، محمود خیامی با کمک گروهی دیگر از سرمایه داران ایران، بانک صنعت و معدن و فروشگاههای زنجیرهای کوروش را نیز بنیان نهاد.
رفاه برای کارگران
یکی از نکاتی که خیامی در کتاب «پیکان سرنوشت ما» بارها به آن اشاره میکند ایجاد زمینهای برای رفاه کارگران ایرانناسیونال است: «همیشه بر این عقیده بودهام که باید تا حدی که برایم امکان دارد از فشار و سختی زندگی دیگران کم کنم. خوب میدانستم که نخستین آرزوی هر کارگر یا کارمند ایرانی داشتن یک سرپناه برای خود و خانواده و رهایی از خانهبهدوشی است.»
خیامی در بخشی از این خاطرات از خرید زمین برای ساخت خانه برای کارگران در شرق تهران نوشته است: «در اواخر دهه سی و اوایل دهه چهل، در ایران سابقه نداشت کارفرمایی در بخش خصوصی برای کارکنانش خانه بسازد. این مجتمع مسکونی که به شانزده دستگاه معروف شد و در میان مردم و کارگران و حتی کارفرمایان ما را بسیار مشهور کرد و محبوبیت و اعتبار ما را میان همصنفان چنان بالا برد که هیچ اداره روابط عمومیای نمیتوانست به آن خوبی کار کند.»
او همچنین درباره تسهیلاتی که برای کارگران و ازدواجشان فراهم میکرد نوشت و از جشن عروسی که برای پنجاه زوج کارگر در هتل هیلتون گرفت. خیامی همچنین با اشاره به اهمیت تغذیه کارگران نوشت: «من و محمود در مورد تغذیه کارگران، به خصوص ناهار، در محل کار عقاید خاصی داشتیم."
کارشناسان خارجی عقیده داشتند که غذای کارگران باید مختصر، یعنی به صورت ساندویچ باشد تا کارگران زود بخورند و مشغول کار شوند. ما با این نظریه مخالف بودیم. ما معتقد بودیم کارگر ایرانی در خانه غذای کامل و پرکالری نمیخورد و در کارخانه باید یک وعده غذای گرم و پر انرژی به او داده شود.» البته این غذایی که در ابتدا در رستوران کارخانه تهیه میشد از دید برخی از کارگران گران بود و همین باعث شد تا غذای مجانی برای آنها فراهم کنند.
خیامی در بخشی از این خاطرات از خرید زمین برای ساخت خانه برای کارگران در شرق تهران نوشته است: «در اواخر دهه سی و اوایل دهه چهل، در ایران سابقه نداشت کارفرمایی در بخش خصوصی برای کارکنانش خانه بسازد. این مجتمع مسکونی که به شانزده دستگاه معروف شد و در میان مردم و کارگران و حتی کارفرمایان ما را بسیار مشهور کرد و محبوبیت و اعتبار ما را میان همصنفان چنان بالا برد که هیچ اداره روابط عمومیای نمیتوانست به آن خوبی کار کند.»
او همچنین درباره تسهیلاتی که برای کارگران و ازدواجشان فراهم میکرد نوشت و از جشن عروسی که برای پنجاه زوج کارگر در هتل هیلتون گرفت. خیامی همچنین با اشاره به اهمیت تغذیه کارگران نوشت: «من و محمود در مورد تغذیه کارگران، به خصوص ناهار، در محل کار عقاید خاصی داشتیم."
کارشناسان خارجی عقیده داشتند که غذای کارگران باید مختصر، یعنی به صورت ساندویچ باشد تا کارگران زود بخورند و مشغول کار شوند. ما با این نظریه مخالف بودیم. ما معتقد بودیم کارگر ایرانی در خانه غذای کامل و پرکالری نمیخورد و در کارخانه باید یک وعده غذای گرم و پر انرژی به او داده شود.» البته این غذایی که در ابتدا در رستوران کارخانه تهیه میشد از دید برخی از کارگران گران بود و همین باعث شد تا غذای مجانی برای آنها فراهم کنند.
انتخاب پژو ۳۰۵ به عنوان جایگزین پیکان
محمود خیامی تا مدتها چشم از پیکانی که کارگرانش به تولید میرسانند بر نداشت. درآمد نفت هم در کشور بالا رفته بود و واردات لجام گسیخته به کشور شروع شده بود. ۴۰ درصد بازار در اختیار خودروهای وارداتی قرار داشت با این حال پیکان در بازار خوب میفروخت. هرچه به تولید میرساندند در بازار به فروش میرسید.
"پژو ۳۰۵"
کمکم محمود به این نتیجه میرسد که باید فکری به حال پیکان کند. رقبای او تولید خودروهای جدیدی را شروع کرده بودند. سایپا ژیان را به تولید میرساند و جعفر اخوان در کارخانهاش (پارس خودرو) آریا، شاهین و بیوک را با همکاری جنرال موتورز امریکا مونتاژ میکرد و بازار را تحت تاثیر قرار داده بود. محمود با اینکه میدید مردم حاضرند دو ماه برای تحویل گرفتن پیکان منتظر بمانند تصمیم گرفت فکری برای پیکان کند. او از همان سال در مییابد پیکان در سالهای آینده نمیتواند با بقیه خودروها رقابت کند. صنعت اتومبیل سازی روزبهروز در حال توسعه است و خیامی که ایران ناسیونال را بنیان گذاشته، نمیخواست شرکتش از قافله رقابت عقب بماند؛ از این رو مذاکره با فرانسویها آغاز میشود و پژو ۳۰۵ به عنوان جایگزین پیکان میگردد. او رفتهرفته ایران ناسیونال را آماده خروج پیکان میکند، ولی به خاطر شرایطی که در کشور بروز میکند هیچوقت به این مهم دست نمییابد.
محمود خیامی و فوتبال
محمود خیامی از بازیکنان قدیمی تیم شاهین بود. علاقه محمود به فوتبال آن قدر بود که همه مسابقات فوتبال کشور و مسابقات مهم تیمهای خارجی را پیگیری میکرد. کارخانه اتومبیلسازی روتس اَرو (سازنده اصلی اتومبیل پیکان) که از این علاقه آگاه بود هر وقت مسابقه مهمی بین تیمهای معروف برگزار میشد برای او بلیط هواپیما، بلیت جایگاه مخصوص مسابقه و رزرواسیون هتل میفرستاد و محمود خیامی یکی دو روز به سفر میرفت و مسابقات را از نزدیک تماشا میکرد.
عدهای از دوستان و همکاران خیامی که عشق و علاقه او را به فوتبال دیدند تشویقش کردند که ایران ناسیونال هم یک تیم فوتبال تاسیس کند. فریدون معاونیان، مهندس معمار صاحب نام که از آغاز با خیامیها همکاری داشت و قسمت اعظم کارخانههای ایران ناسیونال و کارخانههای جنبی آن را در تهران، مشهد و اصفهان ساخته در این باره میگوید: "ما به محمود گفتیم بیشتر باشگاههای فوتبال معروف اروپا متعلق به کارخانههای اتومبیلسازی هستد؛ مانند: یونتوس، فیات، روتس، فولکس واگن و…"
عدهای از دوستان و همکاران خیامی که عشق و علاقه او را به فوتبال دیدند تشویقش کردند که ایران ناسیونال هم یک تیم فوتبال تاسیس کند. فریدون معاونیان، مهندس معمار صاحب نام که از آغاز با خیامیها همکاری داشت و قسمت اعظم کارخانههای ایران ناسیونال و کارخانههای جنبی آن را در تهران، مشهد و اصفهان ساخته در این باره میگوید: "ما به محمود گفتیم بیشتر باشگاههای فوتبال معروف اروپا متعلق به کارخانههای اتومبیلسازی هستد؛ مانند: یونتوس، فیات، روتس، فولکس واگن و…"
تیم پیکان در سال ۱۳۴۷
محمود که به فوتبال علاقه زیادی داشت پیشنهاد را پذیرفت و ایران ناسیونال باشگاه اقبال را که به وسیله صنعتکاران و تاجیک قهرمانان سابق تاسیس شده بود، خریداری کرد و به توسعه آن پرداخت؛ به این ترتیب تیم پیکان به وجود آمد. اما موفیقت پیکان که حتی زمانی قهرمان کشور هم شد وقتی به اوج رسید که ستارههای تیم شاهین بعد از انحلال آن تیمِ صاحب نام، به پیکان پیوستند.
ایران ناسیونال در ۱۳۵۶ خورشیدی، اعلام کرد که میخواهد پیکان را از خط تولیدش خارج کند و با شرکت پژو وارد شراکت جهانی شود و تولیداتش را به کشورهای دیگر صادر کند. پس از انقلاب، محمود خیامی به لندن رفت و نمایندگی بنز را در لندن و ۷ شهر دیگر در انگلیس و آمریکا به عهده گرفت. او سرپرست هیات امنای دانشنامه ایرانیکا نیز است.
بخشی از فعالیتهای محمود خیامی که بسیاری را به همراه برادرش احمد انجام داده به این شرح است:
۱ - کارخانه لاستیکسازی بریجستون ایران
۲ - شرکت پیستونسازی ایران
۳ - کارخانه پولی رنگ (تولیدکننده رنگ اتومبیل)
۴ - کارخانجات رضا در مشهد برای تولید سپر و رینگ اتومبیل (قطعات اتومبیل حال حاضر)
۵ - کارخانه جوش اکسیژن در مشهد با سهم ۲۵ درصدی ایران ناسیونال
۶ - کارخانه ایدم در تبریز برای تولید موتور
۷ - کارخانه فنرسازی در جاده کرج
۸ - کارخانه تولید شن ریختهگری
۹ - کارخانه تولید موتور اتومبیل برای تولید قسمتهایی از سیلندر و رینگ و پیستون اتومبیل
۱۰ - هنرستان مدرسه صنعتی ایران ناسیونال برای تربیت تکنسین در جاده قدیم کرج
۱۱ - هنرستان بزرگ صنعتی مشهد
۱۲ - بیمارستان بزرگ در مشهد که نیمه کاره ماند
۱۳ - مرکز مبارزه با سرطان در خیابان کوهسنگی مشهد
۲ - شرکت پیستونسازی ایران
۳ - کارخانه پولی رنگ (تولیدکننده رنگ اتومبیل)
۴ - کارخانجات رضا در مشهد برای تولید سپر و رینگ اتومبیل (قطعات اتومبیل حال حاضر)
۵ - کارخانه جوش اکسیژن در مشهد با سهم ۲۵ درصدی ایران ناسیونال
۶ - کارخانه ایدم در تبریز برای تولید موتور
۷ - کارخانه فنرسازی در جاده کرج
۸ - کارخانه تولید شن ریختهگری
۹ - کارخانه تولید موتور اتومبیل برای تولید قسمتهایی از سیلندر و رینگ و پیستون اتومبیل
۱۰ - هنرستان مدرسه صنعتی ایران ناسیونال برای تربیت تکنسین در جاده قدیم کرج
۱۱ - هنرستان بزرگ صنعتی مشهد
۱۲ - بیمارستان بزرگ در مشهد که نیمه کاره ماند
۱۳ - مرکز مبارزه با سرطان در خیابان کوهسنگی مشهد
۰