هادی فهیمی؛ ناجی خرس‌های سیاه

فرناز حیدری | نام زنده‌یاد محمدهادی فهیمی هنزایی با عشق به انسان‌ها، طبیعت و بیش از همه تعهد نسبت به حفاظت از محیط‌زیست گره خورده است. این کارشناس شناخته شده حیات‌وحش از دوران نوجوانی به طبیعت علاقه‌مند شد و همواره کشف، مشاهده و کسب تجربه‌های تازه از طبیعت را جست‌وجو می‌کرد.

نگاهش به طبیعت صرفا یک نگاه گذرا نبود، برای او سفر به طبیعت و کسب تجربه‌های تازه هدفمند بود. تکه‌های بلورین تجاربی که اندوخت و ثبت کرد، ریشه در تواضعی وصف‌ناشدنی نسبت به طبیعت و کلیه زیست‌مندان آن داشت.

زنده‌یاد هادی فهیمی از سال ۱۳۷۷ تحصیلاتش را در رشته محیط‌زیست آغاز کرد و در سال ۱۳۷۹ با موضوع پایان‌نامه «شناسایی وضعیت یوزپلنگ آسیایی» فعالیت حرفه‌ای در حوزه حیات‌وحش را برگزید. با پایان تحصیلات دوران لیسانس در سال ۱۳۸۲، کار‌های مطالعاتی و پژوهشی ایشان در حوزه محیط‌زیست جلوه‌ای دیگر پیدا کرد و در طول دوران عمر کوتاه، اما پربار خود تاثیری چنان ماندگار را رقم زد که دلتنگی‌اش تا ابد در قلب دوستان و عاشقان طبیعت این سرزمین احساس خواهد شد.

پژوهش و انجام کار‌های میدانی در پروژه‌های بین‌المللی مانند حفاظت از یوز آسیایی و حفاظت از تنوع زیستی زاگرس مرکزی، عضویت در هیات مدیره خزنده‌شناسان پارس و کانون پژوهش و حفاظت از طبیعت پایدار محیط‌بان ازجمله نخستین گام‌های استوار فهیمی در عرصه حفاظت از حیات‌وحش ایران بودند.

شناسایی و مطالعه خزندگان، حضور حرفه‌ای در سرشماری‌های حیات‌وحش، مطالعه و بررسی بسیاری از گونه‌های در معرض خطر انقراض، همکاری موثر در زنده‌گیری و انتقال گونه‌های مختلف حیات‌وحش، آموزش و جلب مشارکت مردم محلی و تدوین شبکه‌های زیستگاهی حیات‌وحش نیز جزو شاخص‌ترین فعالیت‌های حرفه‌ای این محقق در طول ۱۷ سال تلاش مستمر برای طبیعت هستند.

با مرور فعالیت‌های این کارشناس جوان بیش از هر چیز متوجه علاقه وافر ایشان به زادگاه مادری شان می‌شویم. بررسی بوم‌شناسی خرس سیاه در استان کرمان، شناسایی و بررسی وضعیت خزندگان و پستانداران در منطقه ریگان استان کرمان، بررسی امکان‌سنجی حضور یوز در منطقه راور کرمان و بررسی رژیم غذایی خرس سیاه در منطقه دهبکری استان کرمان نشان می‌دهد که سفر‌های دور و دراز زنده‌یاد فهیمی به کرمان هیچ‌گاه بی‌هدف نبوده است.

ناجی خرس‌های سیاه
فعالیت‌های زنده‌یاد فهیمی برای حفاظت از خرس‌های سیاه از جمله معدود کار‌های تاثیرگذار در حوزه حیات‌وحش است که به مشارکت جامعه محلی ختم شد. هر چند که او همواره اصرار داشت ناجی خرس‌ها نیست، اما واقعیت این است که بیش از هر کارشناس دیگری برای حفاظت از خرس‌های سیاه زحمت کشید.

نخستین پایش وضعیت خرس‌های سیاه در زیستگاه‌های جنوبی کشور به همت زنده‌یاد فهیمی و همکارانش رقم خورد. نخستین فیلم از خرس‌های سیاه را همین کارشناسان ثبت کردند و این نقطه آغاز فعالیت فهیمی جوان برای حفاظت از خرس‌های سیاه بود.

کار حفاظت از خرس سیاه بلوچی توسط ایشان از سال ۱۳۸۷ آغاز و تا ۱۳۹۶ به صورت مستمر ادامه داشت. استان‌های کرمان و سیستان‌وبلوچستان ازجمله مهم‌ترین زیستگاه‌های این‌گونه در معرض خطر انقراض هستند که توسط این کارشناس حیات‌وحش و همکارانش مورد پایش قرار گرفته‌اند.

انجمن حافظان حیات‌وحش بدون مرز که با هدف استفاده از پتانسیل‌های موجود در زیستگاه‌های خرس سیاه شکل گرفت و توسط زنده‌یاد فهیمی و همکارانش تاسیس شد، یکی از کار‌های ارزنده ایشان است که نه‌تن‌ها برای مردم منطقه و بالاخص افراد محلی که از حمله خرس آسیب دیده‌اند، درآمدزایی کرد بلکه حفاظت و کاهش تعارضات میان مردم و این‌گونه شاخص جانوری را نیز مدیریت کرد.

نام زنده‌یاد فهیمی به پاس زحمت‌ها، تلاش‌ها و کوشش‌های بی‌دریغی که برای حفاظت از خرس‌سیاه انجام داد، در گروه متخصصان خرس سیاه اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت ثبت شد. ایشان در زمان حیات یکی از اعضای موثر این نهاد بین‌المللی حفاظت از حیات‌وحش بودند.

در طول دو سالی که از پرواز ایشان گذشته نیز نام‌شان در کلیه مراسم‌هایی که در این گروه تخصصی برگزار شده، مطرح بوده و همواره از خدمات و تلاش‌های ارزشمند ایشان یاد شده است.

گام‌های موفق برای حفاظت از خزندگان
یکی از شاخص‌ترین زمینه‌های تحقیقاتی زنده‌یاد فهیمی، مطالعه و بررسی خزندگان بود. همکاری در تهیه و تدوین چک لیست خزندگان ایران، باز کشف یک گونه نادر از مار‌ها و همچنین کشف یک گونه نادر از گکو‌ها از لوت (پس از گذشت ۱۰۰ سال) و همکاری در برنامه آموزش و جلب مشارکت جوامع محلی جهت حفاظت از تمساح پوزه کوتاه ایرانی در استان سیستان‌و‌بلوچستان ازجمله بارزترین فعالیت‌های این محقق جوان در عرصه خزنده‌شناسی است.

نامش همواره به نیکی ذکر خواهد شد
زنده‌یاد محمدهادی فهیمی را همگان به حسن خلق و باوری خالصانه به حفاظت از طبیعت و حیات‌وحش ایران می‌شناسند. براساس همین سابقه و به سائقه همین عاطفه، نظرات جمعی از اساتید و کارشناسان محیط‌زیست را در ادامه مرور خواهیم کرد.

مهندس هوشنگ ضیایی، یکی از اساتید نام‌آشنای حوزه حیات‌وحش در سوگ خواهرزاده جوان خود نوشت:

«آرش همچنان خاموش

نیایش را دو زانو بر زمین بنهاد.

دستان را بسوی قله‌ها بگشاد.

شما‌ای قله‌های سرکش خاموش.

که پیشانی به تندر‌های سهم‌انگیز می‌سایید.

که بر ایوان شب دارید چشم‌انداز رویایی.

غرورم را بر افرازید

چو پرچم‌ها که از باد سحرگاهان بسر دارید

امیدم را نگه دارید

بسان آن پلنگانی که در کوه و کمر دارید

هادی یکی از این پلنگ‌هاست که دنا همیشه در کوه و کمرش نگاه خواهد داشت و نگه دارنده امید مردمان بی‌شماری خواهد بود.» بهمن ایزدی، مدیرعامل باسابقه گنجه پشتیبان زیست‌بوم درباره زنده‌یاد هادی فهیمی می‌گوید: «هادی با کوشش، تلاش و پشتکاری که درخصوص شناسایی و معرفی زیست‌بوم داشت واقعا مثال‌زدنی بود. هنوز از سفر تحقیقاتی برنگشته بود که مجدد عزم سفر می‌کرد.

هادی در کرمان و بلوچستان برای حفاظت از خرس سیاه بسیار تلاش کرد، اما در جای جای ایران هر جا که تصور می‌کرد حضورش می‌تواند موثر باشد، دریغ نمی‌ورزید. هادی مرد عمل بود، درست است که از نظر آکادمیک دانشجوی رشته دکتری با گرایش تنوع زیستی بود، اما آنچه قدم‌های هادی را اثرگذار می‌کرد، این بود که او علم، تجربه، عملگرایی و مردم‌دوستی را با یکدیگر پیوند زده بود و می‌دانست که اگر قرار است زیستگاهی حفظ شود، بدون حضور و آگاهی ذی‌نفعان اصلی که در مناطق طبیعی بیشتر جوامع محلی هستند، ممکن نخواهد بود و به جایی نخواهد رسید.

به همین دلیل بود که هادی هم با مردم محلی خوب کنار می‌آمد، هم با طبیعت انس داشت و هم در جامعه علمی جایگاه خاص خودش را محکم کرده بود. همین نگاه هوشمندانه به حفظ زیست‌بوم بود که از هادی شخصیتی را ساخت که مانند رود رونده و حیات‌بخش بود.

در همان روز‌هایی که ما چشم انتظار پیدا شدن هواپیمای تهران یاسوج در دامنه کوه دنا بودیم، در ذهن‌مان همواره هادی را مجسم می‌کردیم که با تعدادی از مصدومان از کوه به پایین می‌آیند. درست است که این شاید تصوری محال بود، اما شخصیتی که ما از هادی سراغ داشتیم، چیزی جز رویش و احیا و ایجاد عشق در دل مردم و حیوانات و طبیعت نبود.

این شخصیت هادی بود که ذهن ما را پر و دل ما را به بازگشتش امیدوار کرده بود. به نظر من هادی هنوز هم هست، چراکه نوع نگاه هادی و رفاقتش با مردم و طبیعت هنوز هم باقی است.»

دکتر حسین رجایی، محقق و مدیر کلکسیون بال‌پولک‌داران موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت از تجربه سفرش به قلب کویر لوت با زنده‌یاد فهیمی این‌طور یاد می‌کند: «در سفری ۱۰ روزه به کویر لوت با هادی آشنا شدم.

با او همسفر بودیم و به همراه یک تیم بزرگ تحقیقاتی عرض لوت را طی کردیم. آنچه توجه مرا به سرعت جلب او کرد، برقی از امید و شور بود که در چشمانش موج می‌زد. بدون گفتگو و به وضوح می‌شد شوق و علاقه‌اش را به حیات‌وحش و به‌ویژه خزندگان دید.

انسانی به غایت فروتن، مودب، باهوش و مردم‌دار بود. در آن روز‌های سخت سفر به کویر، غروب‌های توفان شن و آن شب‌های پرستاره، هادی در کنارمان بود. از خاطراتش می‌گفت و از شورش و عشقش به طبیعت. دلی پردرد داشت از همه آن بار‌هایی که چوبی لای چرخ کارهایش گذاشته بودند ولی خنده‌هایش... خنده‌هایش که هنوز آهنگش در گوشم است هرگز قطع نمی‌شد.»

رجایی که فارغ‌التحصیل دوره پسادکترا از دانشگاه هامبورگ آلمان است، در ادامه می‌گوید: «بعد از آن سفر بار‌ها و بار‌ها با هم گفتگو کردیم و قرار سفر‌های بعدی را گذاشتیم و من هربار بیشتر شیفته روحیه مثبت و پر از امید هادی می‌شدم و حال در باورم نمی‌گنجد که هادی به تنهایی به سفری بی‌بازگشت رفته باشد. رفتنش باور کردنی نیست. راهش جاوید و پر رهرو باد.»

محیط‌بان پرسابقه نایبندان طبس، بهمن نجفی در سوگ این فرزند طبیعت نوشت: «در برفِ دِنا خون‌ها با ریشه شدند همخوان، تا ساقه شود هادی و غنچه بگیرد جان، چون فصلِ بهار آید اشک‌های دنا غلطان، دشت‌ها همه جا بارور پروانه‌اش هادی جان»

علیرضا زمانی، دانشجوی دوره دکترای تنوع زیستی دانشگاه تورکو فنلاند می‌گوید: «من شخصا حدود ۸ سال بود که هادی را می‌شناختم. اولین خاطره‌ام با او گفت‌وگویی است که در زمینه مطالعات علمی با او داشتم.

علاقه هادی به حیات‌وحش به نوعی واقعا مثال‌زدنی بود مخصوصا از این نظر برای من همیشه جالب بود که حتی با نمونه‌برداری علمی هم خیلی موافق نبود. تا جایی که می‌دانم هادی مشغول تالیف یک کتاب هم در زمینه مار‌های ایران بود و باعث تاسف است که این اثر تکمیل نشد.

من واقعا نمی‌دانم چند نفر دیگر مانند هادی در جامعه محیط‌زیست هستند ولی چیزی که این روز‌ها من را خیلی ناراحت می‌کند این است که یک روز قبل از سفر هادی را دیدم و او حتی به ما گفت که چنین سفری را در پیش دارد.

حسرت امروز من این است که‌ای کاش حسی من را آگاه می‌کرد و می‌توانستم جلوی رفتن هادی را به یاسوج بگیرم. حسرت فقدان هادی همیشه با ما خواهد بود.»