چرا ساخت واکسن برای سالمندان سخت‌تر است؟

آسیب‌پذیرترین افراد در قبال کرونا سالمندان هستند، اما ساختن واکسن مخصوص سالمندان کار دشواری است

در یک دنیای فرضی که برای کرونا واکسن هست، سران کشور‌ها تصمیم می‌گیرند که چگونه آن را توزیع کنند. احتمالا اول افراد آسیب‌پذیر، پرستاران، پزشکان و بهیاران اجتماعی واکسینه می‌شوند. ولی کاش به همین سادگی بود. واکسینه کردن آسیب پذیرترین گروه سنی، یعنی سالمندان، کار آسانی نیست.

شایان شریف، استاد واکسن‌شناسی در دانشگاه گوئلف در کانادا می‌گوید: "واکسن‌های کمی داریم که مخصوص سالمندان باشند. در قرن گذشته بیشتر واکسن‌ها مخصوص بیماری‌های دوران کودکی بوده است".

دانش ایمنی‌شناسی سوگیری زیادی به سمت کودکان دارد. واکسن زونا یک استثنا است که معمولا به بیماران در دهه هفتاد زندگی‌شان داده می‌شود و یکی دو واکسن هم مثل واکسن مننژیت یا ویروس پاپیلومای انسانی مخصوص جوانان هستند.

شایان شریف می‌گوید: "ما از بیماری‌های دوران کودکی شناخت خیلی زیادی داریم، اما در مورد جوانان، میانسالان و سالمندان تجربه چندانی نداریم".

تجربه زیادی از ساختن واکسن برای سالمندان نداریم

پیچیدگی‌ها
برای اینکه بفهمیم چرا واکسینه کردن افراد مسن دشوارتر است باید به تفاوت‌های سیستم ایمنی سالمندان توجه کنیم. یک عمر قرار داشتن در معرض مواد سرطان‌زا و بیماری‌های عفونی، خطر ابتلا به عفونت‌های نوظهور را افزایش می‌دهد. بیشتر بیماری‌های عفونی در سالمندان شدیدتر از جوانان هستند. عوامل خطرساز هم در سالمندان بیشترند.

عامل دیگری هم هست که به آن پیری ایمنی (immunosenescence) می‌گویند. سیستم ایمنی هم مانند سایر اعضای بدن علائم پیری نشان می‌دهد و بعضی سلول‌های ایمنی ناکارآمد می‌شوند. سیستم ایمنی شبکه بسیار پیچیده انواع سلول است که با همدیگر در تعاملند. اگر بخشی از این سیستم درست کار نکند، تعادل ظریف واکنش ایمنی مختل می‌شود.

پادتن‌ها به عوامل بیماری‌زایی که وارد بدن می‌شوند حمله می‌کنند

سیستم ایمنی سالمند چگونه کار می‌کند؟
وقتی یک عامل بیماری‌زا ایجاد عفونت می‌کند، اولین خط واکنش ایمنی که ایمنی ذاتی نام دارد، شروع به حمله به عامل بیماری‌زا در محل عفونت می‌کند. محل عفونت در بیماری‌های تنفسی ممکن است ریه، نای یا بینی باشد. ماکروفاژ‌ها یا درشت‌خوار‌ها که نوعی گلبول سفیدند، به عامل بیماری‌زا حمله می‌کنند و پیش از هر چیز آن را می‌بلعند.

بعد در درون خود آن را متلاشی می‌کنند و قطعاتی از این عامل بیماری‌زا را به نوع دیگری از سلول‌های ایمنی به نام لنفوسیت تی معرفی می‌کنند. لنفوسیت تی مثل "حافظه" سیستم ایمنی عمل می‌کند، اما خودش نمی‌تواند عامل بیماری‌زا را ببیند و برای این کار نیاز به ماکروفاژ مخصوصی به نام "سلول پردازنده پادگن (آنتی‌ژن) " دارد. به این ترتیب خط بعدی دفاع بدن یعنی سیستم ایمنی تطبیقی فعال می‌شود.

لنفوسیت تی انواع مختلفی دارد؛ "لنفوسیت تی قاتل" یا "سم‌سلولی (سایتوتوکسین) "، به سلول‌های بدن خودمان که عفونی شده‌اند حمله می‌کنند تا از تکثیر عامل بیماری‌زا جلوگیری کنند. "لنفوسیت تی یاور" به لنفوسیت‌های بی که جزء دیگری از سیستم ایمنی تطبیقی هستند کمک می‌کنند.

لنفوسیت بی خودش می‌تواند عامل بیماری‌زا را شناسایی کند، ولی برای عملکرد بهینه نیاز به لنفوسیت تی یاور دارد. لنفوسیت‌های بی، پادتن (آنتی بادی) تولید می‌کنند، ولی برای تولید موثرترین پادتن‌ها، به این تعامل پیچیده با لنفوسیت‌های تی نیاز دارند.

واکسن دستگاه ایمنی را تحریک می‌کند تا برای مقابله با بیماری عفونی پادتن بسازد

تحریک سیستم ایمنی
هدف واکسن تحریک کردن سیستم ایمنی است برای ساختن پادتن موثر قبل از قرار گرفتن فرد در معرض عامل بیماری‌زا. در اخبار زیاد از آزمایش پادتن (تست آنتی‌بادی) برای تشخیص اینکه کسی کرونا داشته یا نه صحبت می‌شود، اما همه کسانی که کرونا گرفته‌اند پادتن کرونا ندارند و عمر برخی پادتن‌ها هم محدود است.

مشکل واکسن‌شناسان این است که تعادل ظریف این همه سلول ایمنی در افراد مسن برهم‌می‌خورد. اما چه اتفاقی در سیستم ایمنی سالمند می‌افتد؟

بریجیت واینبرگر که در دانشگاه اینسبروک در زمینه پیری ایمنی و واکسن سالمندان تحقیق می‌کند می‌گوید: "در اصل عملکرد همه این سلول‌ها مختل است. این‌ها گروه دیگری از سایتوکین‌ها (پروتئین‌هایی که به ارتباط سلول‌های ایمنی کمک می‌کنند) را تولید می‌کنند. به نظر من نکته مهمی که باید به خاطر داشت این است که هیچ کدام از این سلول‌ها بتن‌هایی عمل نمی‌کنند".

اگر معرفی آنتی‌ژن توسط ماکروفاژ‌ها در پیری مختل شود، لنفوسیت‌های تی کمتر فعال می‌شوند و به لنفوسیت‌های بی کمتر کمک می‌کنند و پادتن کمتری ترشح می‌شود. اشکال ممکن است در نخستین واکنش سیستم ایمنی ذاتی هم باشد. واینبرگر می‌گوید: "فراموش نکنید که چگونه همه اجزای مختلف ایمنی باید در هماهنگی با هم عمل کنند".

شایان شریف می‌گوید ما تعداد محدودی لنفوسیت تی و بی در سیستم ایمنی تطبیقی خود داریم و به مرور زمان بعضی را هم از دست می‌دهیم که می‌تواند مشکل‌ساز شود: "در مواجهه با عامل بیماری‌زای جدید، توان واکنش ایمنی بسیار کمتر می‌شود".

سن تقویمی برخی سالمندان با پیری‌شان مطابقت ندارد

سن و حافظه ایمنی
مثل دیگر اعضای بدن، پیری ایمنی هم برای همه یکسان نیست، برخی به دلیل مراقبت از خود یا داشتن آرایش ژنتیکی مناسب، بهتر پیر می‌شوند. بعضی اجزای سیستم ایمنی هم با افزایش سن بهتر می‌شوند. شایان شریف می‌گوید: "در سیستم ایمنی ما سلول‌هایی وجود دارند که با افزایش سن قدرت بیشتری پیدا می‌کنند.

اگر در معرض طیف گسترده‌ای از عوامل بیماری‌زا قرار گرفته باشیم، از آن‌ها خاطره ایمنی داریم. به همین دلیل برای واکنش نشان دادن به آنتی‌ژن‌های جدید نیاز به لشگر سلولی نداریم". اما ویروس سارس-کرونا-۲ ویروسی است که تا بحال در معرضش نبوده‌ایم و از آن خاطره ایمنی نداریم.

یکی از شگفتی‌های دستگاه ایمنی ما این است که سالمندان خاطره ایمنی بهتری دارند از عوامل بیماری‌زایی که در طول عمر در معرضشان بوده‌اند، اما توانایی کمتری برای واکنش نشان دادن به بیماری‌های جدید دارند. این در حالت عادی مسئله‌ساز نیست.

ولی هرچه انسان بیشتر با عوامل بیماری‌زایی در تماس قرار می‌گیرد که از یک گونه جانوری به گونه دیگر منتقل می‌شوند (بیماری‌های زئونوز)، توانایی سیستم ایمنی در غلبه بر بیماری‌های جدید اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

برای آزمایش انسانی واکسن باید از سه مرحله بگذرد؛ مرحله اول از نظر بی‌ضرر بودن که معمولا فقط روی چند نفر تست می‌شوند. در مرحله دوم کارآیی (حداکثر پاسخ) واکسن ارزیابی می‌شود، اینکه آیا پاسخ ایمنی مطلوب است. در مرحله سوم کارآمدی آن بررسی می‌شود، اینکه آیا در عمل باعث پاسخ ایمنی مناسب و محافظت در برابر بیماری می‌شود.

واکسن‌ها ممکن است برای بعضی موثرتر باشند برای بعضی کمتر. برای واکسن کرونا در حال حاضر، کارآزمایی‌های بالینی بسیاری در جریانند که خیلی از آن‌ها برای گرفتن مجوز از تمام این مراحل می‌گذرند.

برای واینبرگر و شایان شریف این نکته مثبتی است. هیچ واکسنی بی‌نقص نخواهد بود و داشتن چند واکسن قابل‌اعتماد به این معنی است که بر حسب مورد می‌توان از واکسن مناسب استفاده کرد و شاید یکی از آن‌ها برای افراد مسن مناسب‌تر از بقیه باشد. شایان شریف می‌گوید: "هیچ واکسنی وجود ندارد که کارایی ۱۰۰ درصد داشته باشد، حتی یکی".

تمام واکسن‌ها برای گرفتن مجوز باید نشان داه باشند که از بیماری محافظت می‌کنند، ولی همه واکسن‎ها نمی‌توانند از انتقال بیماری جلوگیری کنند. بسیاری از واکسن‌ها بیماری‌زایی را از عامل بیماری‌زا می‌گیرند و لزوما آن را از بین نمی‌برند. این یعنی فرد واکسینه ممکن است هنوز ویروس را پخش و دیگران را مبتلا کند.

این موضوع بر اینکه چگونه باید جمعیت را واکسینه کنیم تاثیر مهمی می‌گذارد. اگر قبل از زدن واکسن به پرستاران، پزشکان و بهیاران اجتماعی، بیماران آن‌ها را واکسینه نکنیم، شاید همین کادر بهداشت و درمان عامل بیماری‌زا را به افراد آسیب‌پذیر منتقل کنند.

شایان شریف می‌گوید: "واکسن می‌تواند سرایت را مختل کتد، ولی بعید است واکسنی کاملا از انتقال ویروس جلوگیری کند. واکسن آنفلوآنزا مثال خوبی است، در کاهش انتقال تاثیر زیادی ندارد، ولی بیماری را تخفیف و کاهش می‌دهد".

واکسن‌ها در بعضی افراد موثرترند در بعضی کمتر

معمای واکسن
واینبرگر می‌گوید سیاست‌گذاری برای واکسیناسیون یک معمای پیچیده اجتماعی، پزشکی، سیاسی و اقتصادی است. اما این باید روشن باشد که، چون مرگ در برخی گروه‌ها بسیار بیشتر است پس آن‌ها باید در الویت باشند. دیگران هم باید به زندگی در کنار ویروس عادت کنند.

تاثیر سن بر شیوع ویروس کرونا نیز تا حد زیادی معماست. واینبرگر از بعضی تحقیقاتی گله دارد که اوایل می‌گفتند کودکان کمتر مسری هستند. او می‌گوید این تحقیقات در شرایط رسیدن به چنین نتیجه‌ای نبودند، چون زمانی انجام شدند که در اروپا مدرسه‌ها تعطیل بودند. آیا ممکن است کودکان در مدرسه آلوده به ویروس شوند و بعد آن را به مادربزرگ و پدربزرگ خود منتقل کنند؟

بهترین استراتژی برای واکسیناسیون را شناخت بیشتر از چگونگی انتقال ویروس نشان می‌دهد. واینبرگر می‌گوید: "عملکرد ما در سرعت بخشیدن به تولید واکسن بسیار خوب بوده است، ولی برای بعضی تصمیم‌ها اول باید دانشش را داشته باشیم".

از زمانی که درمان مبتلابان به کرونا آغاز شده دانش پزشکی در زمینه ایمنی‌درمانی پیشرفت قابل‌ملاحظه‌ای کرده که بندرت در اخبار بازتاب داشته و این برای شایان شریف عجیب است.

او می‌گوید شاید افراد کمتر از پیشرفت دارو‌های ایمنی آگاه باشند، چون این دارو‌ها زرق و برق کمتری دارند. همه ما واکسن زدن را به خاطر داریم، ولی کسی خاطره‌ای از ایمنی درمانی دارد؟ شایان شریف می‌گوید:

"گاهی اوقات چشم‌مان را می‌بیندیم و می‌گوییم تنها ناجی، واکسن است که درست نیست. واکسن‌ها ممکن است به ۱۴ تا ۲۸ روز برای تاثیر نیاز داشته باشند یا لازم باشد چند بار تکرار شوند. اما تاثیر ایمنی‌درمانی در عرض چند دقیقه و چند ساعت شروع می‌شود. "

‌"نزدیک‌ترین امید سالمندان مبتلا به کرونا این است که دارویی پیدا کنیم که زمان بستری در بیمارستان را از چند هفته به چند روز کاهش دهد" یا دارویی که نیاز به بستری شدن در بخش مراقبت ویژه را منتفی کند.

برخی دارو‌ها در درمان مبتلایان به کرونا که در بیمارستان بستری شدند موثر بوده‌اند

امید تازه
در حال حاضر صد‌ها دارو به عنوان درمان بالقوه کرونا در دست بررسی هستند که یکی از امیدوارکننده‌ترین آن‌ها دگزامتازون است. این دارو استروئید (کورتون) است و ثابت شده که باعث کاهش مرگ بیمارانی می‌شود که به اکسیژن نیاز پیدا می‌کنند.

در بریتانیا و ژاپن این دارو تایید شده است و زمانی که دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا به دلیل کرونا در بیمارستان بستری شد، این دارو به او هم داده شد.

در حال حاضر، پنج دارو برای موارد " اضطراری" مجاز دانسته شده‌اند از جمله دگزامتازون که سازمان غذا و داروی آمریکا آن را تایید کرده است، اما هیچ‌یک از آن‌ها بعد از کارآزمایی بالینی، از این سازمان برای تجویز عمومی مجوز نگرفته‌اند و فقط در موارد خیلی خاص استفاده می‌شوند.

مزیت جستجو در میان دارو‌های شناخته شده این است که قبلا بی‌خطر بودن آن‌ها از جنبه‌های دیگر ثابت شده است و مجوز گرفته‌اند. به همین دلیل تایید آن‌ها پس از کارآزمایی بالینی موفق باید نسبتا سریع‌تر از مجوز‌هایی باشد که واکسن‌های جدید باید بگیرند.

سالمندان مبتلا به کرونا هم که در بیمارستان بستری‌اند، ممکن است قبل از تولید واکسن از نتیجه تحقیقات در باره دارو‌های موجود بهره‌مند شوند. به همین دلیل اگرچه ممکن است با تولید واکسن کمی فاصله داشته باشیم، اما دلایل دیگری برای امیدواری وجود دارند.