اصفهان؛ پایتخت موقت ایران

۲۱ آبان سال ۹۷۷، دوازدهم نوامبر ۱۵۹۸ میلادی شهر اصفهان برای بار دوم پایتخت ایران شد. شاه عباس یکم تصمیم به انتقال پایتخت از قزوین گرفت و کار این انتقال هفت سال طول کشید.

به‌طور کلی، صفویان در طول حکومت نسبتا طولانی سیصد ساله خود در ایران، سه شهر مهم تبریز، قزوین و اصفهان را به پایتختی برگزیدند. پیش از دوران سلطنت شاه عباس، اصفهان در سال ۹۳۱ میلادی به تصمیم «مرداویز» قهرمان ملی ایرانیان که سودای احیای امپراتوری ایران با همه مراسم و آیین‌های باستانی‌اش را در سر داشت، پایتخت اعلام شده بود.

وی نخستین مراسم «سده» پس از ساسانیان را در همین شهر برگزار کرده بود و سخن گفتن و نوشتن، جز به فارسی را ممنوع کرده بود.

در سال ۱۹۱۵ هجری یعنی زمان سلطنت احمدشاه قاجار و دومین سال جنگ جهانی اول هم تصمیم گرفته شد که پایتخت ایران از تهران به اصفهان که در مرکز ایران قرار دارد منتقل شود که به علت ورود نیرو‌های خارجی متخاصم به ایران و تبدیل ایران به گوشه‌ای از میدان جنگ جهانی اول، عملی نشد.

به نوشته برخی از مورخان، شاه عباس به این سبب که در قزوین، مادرش به دست قزلباش‌ها کشته شده بود، مایل نبود در آن شهر بماند و در نخستین فرصت اصفهان را پایتخت قرار داد و با این کار، در عین حال خود را از دست قزلباش‌ها که یک سپاه متعلق به چند ایل بودند، خلاص کرد و بعدا یک ارتش سراسری برای ایران به وجود آورد.

مورخان دیگر، اهمیت موقعیت جغرافیایی اصفهان را که در مرکز کشور و بر سر راه‌های تجاری قرار دارد، دلیل انتخاب آن به پایتختی دانسته‌اند.

هرچند برخی نیز این موضوع را عنوان کرده‌اند که در بین درباریان شاه عباس مردی بود به نام حاتم بیک که بعد وزیر اعظم شد و به لقب اعتمادالدوله ملقب شد، او به شاه عباس گفته بود در سال هزار هجری قمری خطری درپیش است و اگر پایتخت را تغییر بدهد آن خطر ازبین خواهد رفت.

به هر روی در نخستین مراسم رسمی نوروز که در اصفهان برگزار شد، شاه عباس تاکید کرده بود اصفهان تا ابد پایتخت ایران خواهد بود و دستور داده بود که در اصفهان به کشور‌هایی که در ایران نمایندگی سیاسی و بازرگانی داشتند، زمین رایگان داده شود تا برای خود سفارتخانه بسازند و از دولت‌های دیگر خواسته بود در اصفهان سفارتخانه و مرکز تجاری دایر کنند.

این اقدام، ظرف چند سال، اصفهان را به اوج عظمت خود رساند و آن را به‌صورت پایتختی بین‌المللی درآورد که فرستادگان و بازرگانان از اروپا و خاور دور به آن روی می‌آوردند. برخلاف شاهان دیگر که در میدان کهنه اصفهان اقامت گزیدند، شاه عباس تصمیم گرفت دربار خود را در حاشیه جنوب‌غربی شهر کهنه برپا کند.