آیین‌های متفاوت شب یلدا در استان‌های مختلف

فرادید | مراسم "شب یلدا" یا "شب چلّه" یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی از گذشته تاکنون است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال، یعنی زمانی بین غروب آفتاب، از ۳۰ آذر ماه "آخرین روز پاییز" تا طلوع آفتاب در اول دی ماه "نخستین روز زمستان" را جشن می‌گیرند. به دنبال این جشن بلندتر شدن طول روز‌ها در نیم‌کره شمالی، که مصادف باانقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود.

به گزارش فرادید، یکی از مهم‌ترین شب‌های ایران باستان، شب یلدا بوده که از دیرباز تا به امروز مورد توجه و اهمیت ایرانیان واقع شده است. جشن‌ها و شب نشینی‌هایی که در این شب توسط مردم در اقصی نقاط کشور برگزار می‌شود، یک سنت دیرینه محسوب شده که تا به امروز جایگاه بسیار ویژه‌ای در نزد ایرانیان دارد.

واژه "چلّه" برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهنده گذشت یک دوره زمانی معین و نه الزاماً چهل روزه است. واژه "یلدا" نیز برگرفته از واژه‌ای سریانی به معنای "زایش" و "تولد" است.

ایرانیان باستان بر این باور بودند که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روز‌ها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب "زایش مهر" یا "زایش خورشید" می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند. از این رو به دهمین ماه سال "دی" می‌گویند که "دی" در دین زرتشتی به معنی "دادار و آفریننده" بوده که به معنای ماه "تولد خورشید" است.

شاهنامه خوانی و فال حافظ گرفتن یکی از آئین‌های ایرانیان در شب یلدا است. در شب چله (یلدا) بیش از هر زمان دیگری شعر‌های حماسی شاهنامه و شعر‌های عاشقانه حافظ خوانده می‌شود. از بزرگ تا کوچک خانواده با آرزویی در دل، تفال بر دیوان حافظ می‌زنند. این سنت شیرین هرسال با لذت و گرمی خاص‌تر و بهتر از سال‌های گذشته برگزار می‌شود.

در جشن شب یلدا سفره‌ای بزرگ، از میوه و آجیل پهن می‌شود. البته، هندوانه و انار و پشمک از اصلی‌ترین خوراکی‌های شب یلدا هستند. در این شب معمولا بزرگان خانواده، برای سایر افراد خانواده قصه می‌گویند. با توجه به آداب و رسوم شهر‌ها، نحوه چیدمان سفره شب یلدا نیز متفاوت است.

یلدای تهران قدیم با میوه‌های تازه فصل پاییز، میوه‌های خشک شده تابستان، آجیل مخصوص، شیرینی که همگی در آن زمان به «لب چره» (تنقلاتی که به صورت میان وعده مصرف می‌شوند و نه برای سیر شدن) شهرت داشته اند وهندوانه که به سبب قرار گیری مراکز کشاورزی بسیار زیاد در اطراف تهران هر ساله در دسترس تهرانی هاست به صبح می‌رسد. تهرانیان قدیم در همه اعیاد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را اجرا می‌کنند و فرزندان در منزل پدر و مادر گرد هم آمده و به برگزاری این جشن می‌پردازند.

تهرانی‌ها از گذشته تا به امروز معتقداند که خوردنی‌های سفره شب یلدا مثل خوردنی‌های پای سفره هفت سین است و می‌تواند طبیعت گرم را سرد و طبیعت سرد را گرم کند؛ به این صورت که کسانی که از گرمی مزاج رنج می‌بردند، هندوانه و انار و کسانی که از سرد مزاجی بودنشان ناراحت بودند توت، کشمش و خرما می‌خوردند.

شب یلدا در میان آذری زبانان هم از آیین و رسوم خاصی پیروی می‌کند و به «چیلله گجه سی» یا «چیلله قارپیزی» معروف است چرا که مردم آذربایجان معتقدند به دلیل آنکه فصل سرما در آذربایجان بسیار طولانی و سرد است با خوردن هندوانه سوز سرما و لرز تاثیر چندانی ندارد البته ناگفته نماند که مردم آذربایجان از چند ماه قبل‌تر هندوانه را تهیه کرده و نگهداری می‌کنند.

آذربایجانی‌ها در این شب مانند سایر مردم این پهنه زیبا در این شب در منزل یکی از بزرگان فامیل جمع شده و با خوردن انواع غذا‌های پخته شده در منزل، چون کوفته، برنج، مرغ، آش و میوه‌ها و مرکباتی همچون هندوانه انار بادام و سنجد قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) این شب را جشن می‌گیرند.

آیین‌ها و رسومات ویژه و خاصی از دیرباز در اصفهان جاری است که در حال حاضر نیز این رسومات پا برجا و ادامه دار هستند اصفهانی‌ها بر این باورند که چله در ایران به دو بخش تقسیم شده است یکی چله بزرگ و دیگری چله کوچک. از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه زمان چله‌ی اول است، اما چله کوچک از دهم بهمن تا سی بهمن ادامه دارد. شب چله و ایین برگزاری آن در مناطق مختلف متفاوت است. در اصفهان این شب به نام چله زری (مونث) نامگذاری شده، ولی در شهر‌ها و مناطق مختلف با رسم و رسومات این شب به عمو چله (مذکر) معروف است.

در پاسخ به این سوال که چرا این شب شامل جنسیت شده، گفته می‌شود، چون از ابتدا هم اشیا و جانداران دارای جنسیت ماده و نر و یا مذکر و مونث بوده و هست به همین دلیل به این روز‌ها و شب‌ها هم نام تعیین شده. مردم اصفهان دو شب را با نام شب چله برگزار میکنند که این شب‌ها رسوم مخصوص به خود را دارند. این شب‌ها با حضور گرم خانواده‌ها صورت میگیرد. در شب چله اصفهانی‌ها سفره‌ای را با نام سفره‌ی شب چله باز میکنند که در این سفره هندوانه را به دلیل کروی بودنش سمبل خورشید می‌دانند و آن را در سفره‌های خود جای می‌دهند.

در این شب همه‌ی بستگان دور هم جمع میشوند تا کهنسال‌ترین فرد فامیل برای آن‌ها «متیل» بخواند. متیل به قصه‌ی بلند و افسانه‌ای که توسط فرد حفظ، شده گفته میشود. آن‌ها برای اینکه زمستان پر بارش و برفی داشته باشند آش‌های محلی مانند دووا و شیر برنج را میپزند. آش دووا را در ظرف‌های بزرگی که برای جمعیت زیادی برسد می‌پزند و یک نوع آش دوغ است. مردم کهگیلویه و بویر احمد در این شب رسمی به اسم «کاسه بهره» دارند که این رسم به این صورت است که برای همسایه‌های فقیر غذا برده می‌شود. غذای معروف و سنتی شب یلدای آن‌ها آش کارده، شله ماش و شله بادام می‌باشد.

مازندرانی‌ها هم شب یلدا را بسیار مهم و گرامی میدارند. آن‌ها در شب چله به منزل بزرگتر‌ها می‌روند و در دورهمی‌های خود به خوردن خوراکی و میوه‌های مخصوصی، چون انار و هندوانه و ازگیل می‌پردازند. فردوسی خوانی میکنند و فال حافظ میگیرند. شب را با شنیدن داستان‌ها و صحبت‌های بزرگتر‌ها صبح میکنند و اعتقاد دارند که صبح شب یلدا خورشید به تاریکی و سیاهی پیروز شده است.

مردم شیراز سفره شب چله را همانند سفره نوروز رنگین میکنند. آن‌ها سردیجاتی از جمله مرکبات و هندوانه را برای افراد سرد مزاج و خوراکی‌های گرم از جمله خرما و رنگینک را برای افراد با مزاج گرم آماده میکنند. خواندن شعر‌های حافظ یکی از رسم‌های جدا نشدنی برای شیرازی‌ها است. حافظ خوانی به عنوان رسم همیشگی و کلی شب نشینان یلدا شده است.

فال سوزن هم یکی از رسوم همدانی‌ها در شب یلدا است به این صورت که همه دور تا دور هم می‌نشینند و پیرزنی به صورت مداوم شعر میخواند و دختر کوچکی هم بعد از تمام شدن هر شعر به یک تکه پارچه آب نخورده و نبریده سوزن میزند و شعر‌های پیرزن بنا بر ترتیب نشستن مهمان‌ها فال آن‌ها میشود. در همدان هم شب یلدا خوراکی‌های مخصوص شهر را که مربوط به آب و هوای آنجا هست میخورند. در شهر‌های ملایر و تویسرکان معمولی‌ترین خوراکی‌های موجود مانند کشمش و گردو و مویز خورده میشود.

«چیله گئجه سی» نمادی از مهربانی، صفا، صمیمیت، دورهمی و صله رحم است در این شب همه در خانه بزرگ‌تر‌ها دور هم جمع می‌شوند و یلدا را جشن می‌گیرند. این نامگذاری به این دلیل است که در اردبیل مردم فصل زمستان را در روزشمار خود به ۳ قسمت تقسیم کرده‌اند ۴۰ روز اول آن را چله بزرگ، ۲۰ روز بعد از آن را چله کوچک و ۳۰ روز آخر را نیز «بایرام آیی» یا ماه عید می‌نامند. از این رو پایان فصل پاییز و آغاز «چله بزرگ» و زمستان در اردبیل مصادف با شب یلداست.

برا اساس آیین‌های قدیمی در این شهر نیز این شب را گرامی میدارند و با شعر خواندن، قصه گویی، فال گرفتن و خوردن آجیل و خوراکی شب را بیدار میمانند و شادی میکنند. آن‌ها میوه‌هایی را که در این شب میخورند به نوعی نمادی از خورشید میدانند مثل هندوانه، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد. قصه‌هایی همچون حسین کرد شبستری، رستم و سهراب، شیرین فرهاد به شعر خوانی از اشعار دلنشین و معروف شامی کرمانشاهی در این شب در مجالس مردم کرمانشاه خوانده می‌شود و خوراکی‌هایی از جمله مشکل گشا، آجیل، کاک، راحت الحلقوم، نان برنجی و شیرینی محلی نان پنجره‌ای پذیرایی می‌شود. فال گرفتن یکی از عادات زیبای کرمانشاهی است که با اتکا به اعتقادات خود رهنمود‌های آن را چراغ روشنی برای حل مشکلات خود قرار می‌دهند.

شب یلدا را در کردستان «شه‌و چله» (شب چله) یا «شه‌و زمسان» (شب زمستان) می‌نامند. شبی که پیش از فرارسیدن‌اش، هیجان و شور خاصی را در میان مردم برمی‌انگیزد.اصلی‌ترین ویژگی شب چله، گردآمدن خانواده‌ها با هماهنگی قبلی در کنار هم است به صورتی که معمولاً یک هفته قبل آن مشخص می‌شود که شب چله این سال در خانه چه کسی جمع شوند. سنندجی‌ها چند ماه قبل از شب چله، خربزه‌های کوچکی را که از روستای سراب قامیش تهیه می‌شود را در تفاله سرکه می‌اندازند تا برای این شب کالَک تورش (خربزه ترش) که از اصلی‌ترین موارد سفره است را داشته باشند.

مردم ایلام معمولا هندوانه را از یک ماه پیش خریداری کرده و در خانه برای شب یلدا نگهداری می‌کنند. معمولا در این شب همه اقوام در منزل یکی از بزرگان فامیل جمع شده و این شب را با گفتن داستان‌های قدیمی تا پاسی از شب می‌گذرانند. یکی از آیین‌های ویژه این شب که در قدیم بین مردم این استان رواج داشته سنت "شلی ملی" است. در این شب عده‌ای از کودکان به بالای پشت‌بام خانه‌های شهروندان مختلف می‌رفتند و با آویزان کردن سبدی از طریق طناب به درون خانه همسایه و تکرار بیت‌های موزون خواستار شریک شدن آنان در تنقلات می‌شدند. هر خانواده هم بر حسب توان خود مقداری از تنقلات و میوه خود را در داخل سبد قرار می‌دادند.

مردم گلستان دوره یک کرسی جمع شده و نقل اندازی می‌کنند نقل اندازی همان تعریف کردن داستان‌های شفاهی یا همان مثل گویی می‌باشد. میوه‌های جنگلی و باغی میوه‌های مخصوص این شب در گلستان است شیرینی‌هایی همچون کَسمَک و مَت و همچنین کندس، لیمو، پرتقال و ولیک سفره شب یلدا را در خانه گلستانی‌ها رنگین میکند.

معتقدند، در شب چله از انواع خوراکی‌ها مصرف می‌کنند و مثل مناطق مختلف اداب و رسوم ویژه‌ای دارند. مردم استان گیلان در شب یلدا از تنقلاتی مانند هندوانه، آب ایزگیل یا آب کونوس، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو استفاده می‌کنند. در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می‌کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد. همچنین مردم شهر‌ها و روستا‌های شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند. «آوکونوس» یکی دیگر از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌کنند و کمی نمک هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اطاق می‌گذارند.

در خراسان جنوبی آداب و رسوم این شب کمی متفاوت‌تر از دیگر شهر‌ها می‌باشد به عنوان مثال یکی از خاص‌ترین پایین‌های شب یلدا در خراسان جنوبی مراسم کف زنی می‌باشد. در این مراسم اقدام به خیساندن ریشه گیاهی به اسم چوبک در آب می‌کنند و بعد از اینکه چند بار جوشاندند داخل ظرف بزرگ سفالی به اسم تغار می‌ریزند و جوانان و مردان طایفه با دسته چوب‌های نازک درخت انار به اسم دسته گز مایع به دست آمده را هم زده تا به حالت کف در آید. جوانان هم قبل از اینکه کف را برای خوردن آماده کنند با مالیدن آن به سرو صورت همدیگر شادی میکنند. توجه داشته باشید برای اینکه از این ماده کف خوبی به دست آید بایستی این کار را در محیط سرد انجام داد. در آخر کفی که به دست آمد را با شیره شکر مخلوط و آماده خوردن کرده و نهایتا با پسته و مغز گردو تزیین شده و برای پذیرایی مهمانان بکار می‌برند.

آداب و رسوم خاصی در شب یلدای قزوینی‌ها رقم می‌خورد آن هم اینکه اهالی این شهر قبل از هر چیزی به دید و بازدید می‌پردازند و به دیدار بزرگتر‌های فامیل رفته و برایشان میوه‌های سرخ رنگ خشک شده که شب چره نام دارند می‌برند چرا که این کار از نظر آن‌ها شگون دارد. مردم قزوین در این شب با درست کردن سبزی پلو با ماهی دودی و همچنین خوردن انار، هندوانه و تنقلات مختلف همچون گردو، تخمه، انجیر خشک، کشمش و آجیل مشکل گشا شب طولانی خود را به اولین صبح زمستانی می‌رسانند بانوان سالخورده قزوین‌ای بر این باورند که اگر ننه سرما در این شب گریه کند باران می‌بارد و چنانچه پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف میبارد و اگر گردنبند مروارید ش پاره شود از آسمان تگرگ می‌ریزد.

در استان مرکزی نیز آداب و رسوم جالبی وجود دارد در این شهر خانواده‌ها به دور کرسی نشسته و انواع تنقلات و میوه‌ها همچون انگور، هندوانه، نخودچی کشمش، تخمه و خرما روی سینی‌های قدیمی مسی چیده و میل می‌کنند. ریش سفیدان و بزرگتر‌های فامیل به غیر از خواندن اشعار سعدی و حافظ و فردوسی، داستان‌ها و خاطرات کهن ایران زمین را برای اهل خانواده نقل میکنند.

در زاهدان مردم بر اساس سنتی دیرینه در خانه بزرگ قوم دور هم جمع میشن و به قصه‌هایی که پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها براشون نقل میکنن گوش میدن. برگزاری جشن‌ها و نشست‌های خانوادگی، شبی خاطره‌انگیز را برای خانواده‌های زاهدانی به خصوص کودکان و نوجوانان بوجود میاورد. از سرگرمی‌های این منطقه درشب یلدا میشه بازی‌های دسته‌جمعی مثل گل یا پوچ، گفتن قصه، گرفتن فال حافظ و بیان لطیفه و خاطره گویی رو عنوان کرد.

شب یلدا در گویش لری به «شو چله» یا «شو قاره» معروف است بسیاری از پشت بام‌های منازل در این شهر در لرستان مملو از جوانان و نوجوانانی است که با شور و شوق فراوان عبارت «امشو اول قاره» (امشب شب یلدا است) را در شهر طنین انداز کرده و حال و هوای خاص شب یلدا را دو چندان می‌کنند.

یکی دیگر از رسم‌های زیبای لر‌ها در این شب آیین «چارشو درکنی» است که در این شب نوجوانان و جوانان با تاریک شدن هوا به پشت بام منازل همسایه‌ها رفته و شالی را به حیاط منازل آویزن می‌کنند و با خواندن شعر «امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره» از صاحبخانه تقاضای تنقلات شب یلدا را می‌کنند که در شال آن‌ها بریزد.

از دیگر رسوم خطه لرستان «کاسم سا» است که در طول سال نیز مردم لرستان آن را اجرا می‌کنند، اما در شب یلدا به شکل ویژه‌ای به آن توجه می‌کنند دراین رسم به سبب اعتقادات مردم لرستان فقیر و غنی بر سر یک سفره و در کنار یکدیگر می‌نشینند. تهیه گندم برشته، کنجد و شاهدانه در این شب و در کنار آجیل‌هایی مانند نخود، کشمش، پسته، بادام، گردو و انواع شیرینی از جمله تنقلاتی است که لر‌ها در شب یلدا بر سر سفره می‌گذارند.

در استان خوزستان بر اساس سنتی دیرینه، پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها نیز با فراهم کردن و پذیرایی از فامیل با تنقلات محلی و آجیل‌های شب یلدا، کانون گرم خانه را برای پذیرایی از فرزندان و نوه‌های خود مهیا می‌کنند. شاید بیشترین وانت‌های حامل هندوانه، شب یلدا در اهواز دیده شوند. در بسیاری از نقاط این شهر، وانت‌بار‌های حامل هندوانه و خربزه دیده می‌شوند که مردم را به خرید آن دعوت می‌کنند و شور و حال خاصی میان مردم این شهر برای برگزاری آیین شب یلدا به وجود می‌آورند.

مردم خوزستان تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند. قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد. این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند. به خانه بزرگتر‌ها رفته و دورهم جمع شده و شب را به شوخی و خنده می‌گذرانند. آجیل، هندوانه، انار، شیرینی و خرما و لبو وآش وشیرینی‌های مختلف از جمله خوراکی‌های این آیین کهن است.

مردم هرمزگان نیز که از پیشینه تاریخی بسیار قوی برخوردار هستند همانند سایر نقاط ایران برای شب یلدا آداب و رسوم خاصی دارند در این شب در هرمزگان بزرگتر‌های فامیل به تعریف «چیچیکا» یا همان داستان‌های افسانه‌ای می‌پردازند علاوه بر چیچیکا خواندن اشعاری از حافظ و سعدی توسط کهنسالان بخشی از برنامه‌های این شب در هرمزگان است.

مردم هرمزگان دراین شب علاوه بر خوردن تنقلات معمول شب یلدا از تنقلات محلی مانند کسودنگ و گون (بنه) که از بشاگرد تهیه می‌شود مصرف می‌کنند، کنجد برشته، نخود و کشمش، نخود برشته، کنگ جوش داده شده (خارک) دو درخت خرما به نام‌های هلو و زرک که از میناب به دست می‌آید اشاره کردف همچنین نان‌های ویژه‌ای به نام رگاگ، سیلک، تومشی و غذا‌هایی همچون قلیه ماهی، ماهی برشته بر سر سفره این شب در هرمزگان است.

یکی از آیین یزدی‌ها درشب چله خوردن آش شولی است. شهر یزد هم در شب یلدا همانند شهر‌های دیگر کشورمان آداب و رسوم خاص خود را دارد که در این شب، افراد یک فامیل در خانه‌ی یکی از بزرگان فامیل جمع می‌شوند و به خواندن قرآن و حافظ می‌پردازند و در خانه بعضی از خانواده‌های یزدی هم موسیقی سنتی نواخته می‌شود.در این شب اقوام در کنار هم غذا‌های سنتی یزدی مانند آش شولی یزدی صرف می‌کنند. آش شولی یکی از غذا‌های مورد علاقه مردمان یزد که سبزی خاص این آش (اسفناج، شوید، برگ چغندر) / چغندر/ نعناع خشک / سرکه از مهم‌ترین مواد تشکیل دهنده این آش سنتی است.