سیروس پرهام؛ بنیانگذار سازمان اسناد ایران

سیروس پرهام؛ بنیانگذار سازمان اسناد ایران

پرهام در هر بزنگاهی که حضور یافته؛ از دانشکده حقوق دانشگاه تهران از موسسه نوبنیاد فرانکلین تا شورای عالی اداری کشور از بنیانگذاری و ریاست سازمان اسناد ملی ایران تا عضویت در مرکز اسناد فرهنگی آسیا و تا سرآوری در خلق آثار ماندگار «سیری در هنر ایران» خوش درخشیده است.

کد خبر : ۸۹۷۹۰
بازدید : ۶۹۸۳
استاد سیروس پرهام
محمود فاضلی | سیروس پرهام مترجم، ویراستار، منتقد ادبی، هنرشناس، فرش‌شناس ایرانی، پژوهشگر اسناد تاریخی، مقاله‌نویس و از بنیانگذاران سازمان اسناد ملی ایران در سوم بهمن ۱۳۰۷ در شیراز متولد شد. نویسندگی و ترجمه را از ۲۲ سالگی آغاز کرد.

پایان‌نامه او رشته علوم سیاسی دانشکده حقوق دانشگاه تهران ترجمه کتاب «چپگرای دیپلمات» اثر جیمز آلدریج بود. این کتاب در سال ۱۳۲۹ با نام مستعار «س. پ. میترا» از سوی انتشارات دیپلمات منتشر شد. در سال ۱۳۳۰ نشر یگانه مجموعه اشعار او را منتشر کرد، اما دو ماه پس از انتشار در تظاهرات پرآشوب نهضت ملی‌شدن نفت در آتش سوخت.

پرهام مدرک لیسانس را در ۱۳۳۰ از دانشگاه تهران و دکترا را در ۱۳۳۳ از دانشگاه برکلی در رشته علوم سیاسی گرفت. او در زمره کسانی است که برای نخستین بار در ایران به شیوه نقد ادبی غربی به این کار پرداختند.
به‌رغم ادامه تحصیل در رشته علوم سیاسی دانشگاه‌های کلمبیا و برکلی، این دانشجو همچنان دل‌بسته ادبیات و پژوهش‌های ادبی باقی ماند و رساله خود را در برکلی با عنوان «تحلیل مارکسیستی ادبیات» در مکتب «نقد تحلیلی» که مرشد آن گئورگ لوکاچ نویسنده و نقاد شهیر مجارستانی بود به نگارش درآورد و در سفر بازگشت به ایران با کشتی، آن را به فارسی برگرداند.

در اواخر ۱۳۳۴ دامنه همکاری با ابوالحسن نجفی در زمینه نقد ادبی با ابداع نشریه دو ریالی «انتقاد کتاب» گسترده‌تر شد، اما ۳ ماه بعد با بسته شدن این نشریه، پرهام مقالات نقد ادبی خود را -‌که در بخش اول این مجموعه آمده است- در مجلات سخن و صدف و راهنمای کتاب ادامه داد.

اولین ویراستار موسسه انتشارات فرانکلین

پرهام از نخستین ویراستاران ایرانی و اولین ویراستار موسسه انتشارات فرانکلین (علمی و فرهنگی) است. او در هنرشناسی نیز دستی دارد و مجموعه ۱۵ جلدی «سیری در هنر ایران» نوشته آرتور اپهام پوپ و همسرش فیلیس اکرمن مورخ آثار هنری ایران با سرویراستاری او در انتشارات علمی و فرهنگی تهیه شد.

او کار حرفه‌ای خود را در سال ۱۳۳۴ به عنوان مترجم در انتشارات فرانکلین آغاز کرد و یک سال بعد نخستن کتاب ویراسته ایران با عنوان «کتاب‌هایی که دنیا را تغییر دادند» انتشار یافت. از آن زمان تاکنون به جز مجموعه مقالاتش که در ایران فراهم آمده است آثار ارزشمندی نیز در زمینه ترجمه شعر و شناخت آثار هنری به ویژه هنر فرش باقی در ایران تالیف کرد.
او همچنین از پیشگامان نقد تحلیل در ایران است و نخستین نشریه اختصاصی نقد ادبی (انتقاد کتاب) را در سال ۱۳۳۴ با همکاری ابوالحسن نجفی منتشر کرد و طی سال‌ها همواره با نشریات ادبی و فرهنگی برجسته زمان در موضوعات متعدد و گسترده به ویژه در قالب نقد و بررسی کتاب همکاری و در آن‌ها مقاله می‌نوشت.
نشریات معتبری همچون «سخن، راهنمای کتاب، آینده، نشر دانش، نامه بهارستان، خیال، بخارا و نقد و بررسی کتاب تهران» مهم‌ترین نشریاتی است که پرهام در آن‌ها مقاله و نقد نوشت.

پرهام همچنین سندشناسی خبره است که برخی از مقالاتش را در همین زمینه نگاشته است. یکی از مهم‌ترین آثار سیروس پرهام «رئالیسم و ضدرئالیسم» در ادبیات است که اولین بار در سال ۱۳۳۴ منتشر شد و تا سالیان دراز منبعی قابل استناد و اتکا در این حوزه بوده است.
گرایش به هنر به طور اعم و دلبستگی به هنر‌های ایران از زمانی آغاز شد که پرهام شیفته دستبافته‌های عشایری و روستایی فارس شد. نخستین ثمره این دوران کتاب مصور قالى بولوردی بود که در ۱۳۵۲ به طبع رسید و منتهی به انتشار کتاب دستبافت‌های عشایری و روستای فارس (ج اول ۱۳۷۰/ ۱۳۶۴، ج دوم ۱۳۷۱) و کتاب دوزبانه شاهکار‌های فرشبافی فارس (۱۳۷۵) شد.
پیوستن پرهام به مرکز نشر دانشگاهی در سال ۱۳۶۷ و نگارش مقالات نقد ادبی و هنری در مجله نشردانش منتهی شد و اقدام به تدوین و ویرایش کتاب روان‌شاد استاد یحیی ذکاء (زندگی و آثار استاد صنیع الملک) و تدوین و ویراستاری مجلدات دوم و سوم کتاب پرداخت.

تدقیق و تتبع در مجلدات انگلیسی سیری در هنر ایران آرتر پوپ (چاپ ۱۹۳۹) نیز منجر به این شد که این مجموعه ۲۶ سال بعد به سرپرستی خود او و با تلاش شبانه‌روزی ۱۹ مترجم و ۱۲ ویراستار و ۲ دستیار سر‌ویراستار در شرکت انتشارات علمی و فرهنگی به فارسی ترجمه و ویرایش و چاپ شود که در ۱۳۹۰ با تالیف و تدوین و انتشار ۲ جلد پیوست‌ها و تعلیقات تکمیل شد و در ۱۳۹۴ به چاپ دوم رسید.
به گفته دکتر علی حصوری زبان‌شناس ایرانی، استاد سیروس پرهام از نظر من بی‌گمان در ایران بی‌نظیر است و این نه اغراق است و نه ستایش، کافی است به ویرایش او در ترجمه کتاب سیری در هنر ایران که زیر نظر آرتر پوپ و فیلیس اکرمن تالیف شده نگاهی بیندازیم، تنها مدیریت این کار بسیار اهمیت دارد ... [او]با چنین توانایی و دانش ژرف و گسترده دارای خصایلی است که در روزگار ما کمیاب است.»
همه اولین ها، همراه با دکتر پرهام

تاسیس سازمان اسناد ملی ایران

از ۱۳۴۳ پرهام تقریبا تمام وقت به تدارک مقدمات کار سترگ تاسیس سازمان اسناد ملی ایران (آرشیو ملی ایران) پرداخت که خود نیز آن را بزرگ‌ترین افتخار زندگی‌اش دانسته است. پژوهش‌های تاریخی، که درونمایه بخش سوم کتاب است، عمدتا از ثمرات مراحل ایجاد و مدیریت ۱۰ ساله این سازمان است.
از همین رو مقالات نقد ادبی او تاثیر بسزایی گذاشته و برای علاقه‌مندان به حوزه نقد ادبی، نقش کلاس درس تاریخ نقد ادبی معاصر را خواهد داشت. همکاری پرهام با انتشارات علمی و فرهنگی در سال ۱۳۶۸ و در سمت دبیر مجموعه «اندیشه‌های عصر نو» آغاز شد.
مهم‌ترین و ماندگارترین کار او در انتشارات علمی و فرهنگی سرپرستی طرح ترجمه و ویرایش و پیرایش و روزآمد کردن دوره ۱۳ جلدی «سیری در هنر ایران» پروفسور پوپ و خانم اکرمن است که در سال ۱۳۸۱ آغاز شد و پس از تدوین مجلدات ۱۴ و ۱۵ در سال ۱۳۹۰ به پایان رسید.

به گفته بهاء‌الدین خرمشاهی در شخصیت علمی استاد پرهام چند خدمت و مهارت اصلی وجود دارد. سندپژوهی که خدمات و زحمات ایشان در این زمینه و زمانه جنبه تاسیسی و اساسی دارد. هنرشناسی و شناخت فرش و فرشینه‌ها که در این زمینه آثار مهمی ازاعم از کتاب و مقاله دارند.»

پرهام در مراسم نکوداشتی که برای او در ۲ آذر ۱۳۹۶ از سوی مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس و با حضور جمعی از اهل فرهنگ، فرش‌شناسان و دوستداران پرهام به همت مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس، دانشنامه فارس و دانشگاه حافظ شیراز برگزار شد و کتاب «تار و پود عمر» و تمبر یادبود سیروس پرهام رونمایی شد، پایه‌گذاری سازمان اسناد ملی ایران را بزرگ‌ترین افتخار زندگی خود خواند و با اشاره به نقش سازمان یونسکو در پایه‌گذاری این سازمان گفت:
«پیش از تاسیس سازمان ملی اسناد ایران بسیاری از اسناد تاریخی مملکت در حال از بین رفتن بود حتی متمم قانون اساسی مشروطه ایران؛ متممی که از جهاتی مهم‌تر از خود قانون اساسی بود، چراکه متمم قانون اساسی بر حقوق ملت دست می‌نهد و تصریح می‌کند و ممیزی و سانسور را رد می‌کند.
او پنهان بودن ۸۰ ساله متمم قانون اساسی مشروطه در گنجینه‌ای فردی در بانک شاهنشاهی سپس ماجرای فروش این متمم به مجلس شورای ملی اشاره و از این بی‌اعتنایی‌ها نسبت به اسناد ابراز تاسف و تاکید کرد: بی‌اعتنایی فوق در کشوری است که نخستین اسناد آرشیوی ثبت شده در جهان متعلق به یکی از سلسله‌های آن (هخامنشیان) است.»

دل بازبسته این مرز و بوم

کوروش کمالی‌سروستانی، مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس از کتاب «همگام با زمانه» این پژوهشگر علم و فرهنگ و دانش در پیچ و خم دالان تاریخی عمرش تمجید کرد و گفت: «طمأنینه حضور پرهام، توامان با طرح‌ریزی خلاقانه‌اش در عرصه علم و دانش، چشم‌انداز‌هایی را ترسیم می‌کند که ما را به بازنمایی بافت‌ها و باور‌های سنتی مردمان این سرزمین فرامی‌خواند و بر این قرار ستایش دانایی، شکوه بخردی و عروج به ماورای زیستنی در تکاپوی معنا، همه رسالتی است که امروز فاخرانه در نکوداشت استاد سیروس پرهام آن را به جشن نشسته‌ایم.»
او سیروس پرهام را «رادمردی اندیشمند» خواند که «دل بازبسته این مرز و بوم است.» پرهام در آثارش، آرمان گذشته را به عصر خود پیوند می‌زند و همگام با روزگاران، آرزو‌های زمانه خود را و مردمانش را به تصویر می‌کشد؛ از رئالیسم و ضدرئالیسم در ادبیات تا قالی بولوردی، ازدستبافت‌های عشایری و روستایی فارس تا شاهکار‌های فرش‌بافی فارس از ترجمه کتاب‌هایی که دنیا را تغییر دادند تا ترجمه‌های دلنشین و روان شعر‌های والت ویتمن؛ همه و همه شرح دلدادگی او بدین مرز و بوم است که به گونه‌ای آشکارا در تار و پود عمرش تنیده است.

به گفته مدیر دانشنامه فارس، سیروس پرهام در آثارش ماهیتی می‌آفریند که وجه تمایز اوست از دیگر اثرآفرینان برای مواجهه با آثاری که خاص اوست و به ارتقای علمی‌اش می‌انجامد. در خلق آثارش از تکرار هزارباره عبور می‌کند و به بلوغ در آفرینش علمی دست می‌یابد و به بیانی و سبکی ویژه می‌رسد به گونه‌ای که خط سیر فکری‌اش به نمادی برای شناخت سیاق آثارش می‌انجامد.
گویی نگاه اندیشمندانه‌اش بر آن است تا همگام با زمانه خود، متن و معنا را در تار و پود لحظه‌ها جاری کند و بدین‌سان آثارش، سرایش معنایی می‌شود که از ذهن کاوشگر و اندیشمندش برخاسته است.
بند بند آثار سیروس پرهام، هویت فردی او را رقم می‌زنند؛ گویی آمال و آرزو‌ها و دغدغه‌های ذهنی خویش را در قالب نقش‌های مکتوب بر طومار کاغذین به تصویر می‌کشد تا گزینش تجربی و ذهنی او از پدیده‌ها باشد و این همه را با بهره جستن از جنس لطیف کلماتی به انجام می‌رساند که در شگفتی زبان صمیمانه‌اش لمس می‌شود و ذهن اندیشگر استاد سیروس پرهام، توامان با توجه به رخداد‌های محیط پیرامونی، خط سیر حقیقی آثار او را پی می‌ریزد.
استاد مسلم فرهنگ و هنر ایرانی؛ دکتر پرهام

گنجینه‌ای گران‌بار و تکرار ناشدنی

پرهام در هر بزنگاهی که حضور یافته؛ از دانشکده حقوق دانشگاه تهران از موسسه نوبنیاد فرانکلین تا شورای عالی اداری کشور از بنیانگذاری و ریاست سازمان اسناد ملی ایران تا عضویت در مرکز اسناد فرهنگی آسیا و تا سرآوری در خلق آثار ماندگار «سیری در هنر ایران» خوش درخشیده است.
پرهام به گواهی آثارش، تفکر مانایی فرهنگ اصیل سرزمینش را به دوش می‌کشد و بدین سیاق، بازتاب سبزینه‌های اندیشه‌اش به شیوایی و زلالی در جاری نگاشته‌هایش در بازشناخت انگاره‌های علمی و بومی این سرزمین ساری می‌شود و ما مردمان این مرز و بوم، امروز به داشتن گنجینه‌ای گران‌بار و تکرار ناشدنی چونان استاد سیروس پرهام بر خود می‌بالیم و تا همیشه تاریخ به تکریم از چونان بزرگی دست می‌فشانیم و مفاخرانه بلندای حضورش را ارج می‌نهیم.

هرمز همایون‌پور، مدیر فصلنامه «نقد و بررسی کتاب تهران» با تمجید از «تنوع» آثار و اقدامات سیروس پرهام، او را «مترجمی درجه‌یک» می‌داند و بر این باور است پرهام ویراستار و مصحح متون قدیمی، پژوهشگر فرش و پایه‌گذاری مرکز اسناد ایران است و در همه این‌ها «سرآمد روزگار خود» است.

رضی میری، نایب رییس وقت اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف ایرانی نیز بر این اعتقاد است: «در تمام این سال‌ها هرگز کتابی را مشاهده و مطالعه نکردم که بتواند در جامعیت و کمال درخصوص پژوهش و شناخت دستبافت‌های ایران با کتاب‌های «دستبافته‌های عشایری و روستایی فارس» و «شاهکار‌های فرش‌بافی فارس» قابل قیاس باشد.
برخلاف آثار متنوع و فراوانی که محققان غربی درباره فرش ایرانی نوشته‌اند، تعداد بسیار اندکی از پژوهشگران ایرانی به پژوهش درباره فرش ایرانی پرداخته‌اند. افزون بر تسلط استاد به ادبیات و نقد ادبی، دامنه دانش و شناخت او تنها به فرش ایرانی محدود نمی‌شود و کثیری از آثاری هنری ازجمله پارچه‌بافی، کاشی‌کاری، نگارگری، فلزکاری، قلم‌زنی، مینیاتور و نقاشی را نیز در بر می‌گیرد.
در تمام این موارد کوچک‌ترین جزییات از دید استاد پنهان نمی‌ماند و مورد مطالعه قرار می‌گیرد. نخستین و برجسته‌ترین نکته در آثار او را «طبع کمال‌گرا و حساسیت در حفظ امانت و دقت در صحت انتقال مطالب» اوست. دومین ویژگی در آثار پژوهشی سیروس پرهام که «بارزترین تفاوت آثار پرهام با دیگر کتاب‌های پژوهشی» است، نثر فاخر و شیرین پارسی و واژه‌سازی و ابداع عبارات ترکیبی در این زمینه تخصصی است.

تحلیل زیبایی‌شناختی از فرش دستباف ایرانی

سومین ویژگی در جهان‌نگری آثار پژوهشی دکتر پرهام را «فراتر رفتن به حیطه شک و تردید به جای فرو افتادن در جزم‌اندیشی و تسلیم شدن به ورطه یقین است. این نوع نگاه در زمانی است که تفکر غالب در گزینه نخستین و تکیه بر یقین بوده وکمتر کسی را سراغ داریم که در آن زمان و حتی امروز بر حاصل جستارش تردید کرده باشد.
چهارمین ویژگی آثار پرهام را «تحلیل روش‌شناختی، تاریخی و زیبایی‌شناختی بصری خاص از فرش دستباف ایرانی» است. هرگز ندیده‌ام که در این شرح و تحلیل‌ها نکته‌ای هر چند کم‌اهمیت از چشم ریزبین و نگاه ژرف او پنهان بماند. به یک‌یک نگاره‌ها می‌پردازد و سعی می‌کند تبارشان را بشناسد.
پنجمین ویژگی آثار سیروس پرهام «طریق نگارش به‌منظور انتقال و نیل به نتیجه پژوش» است که شناخت را هدف قرار داده است.
سیروس پرهام «از تبار پژوهشگران تراز اول عصر ما» است که «پنجره‌ای را به شناخت دستبافته‌ها گشود و روش و نقشه راهی ارایه کرد که آیندگان بتوانند روی شانه‌های فراخ او بایستند و دوردست‌ها و افق‌های گسترده این فرهنگ و هنر سترگ را نظاره کنند.»

کتاب «همگام با زمانه» که مجموعه مقالات سیروس پرهام است و از سوی انتشارات علمی و فرهنگی در سال ۱۳۹۸ به چاپ رسیده است، مجموعه ۱۱۶ مقاله است که در ۴ بخش پژوهش و نقد ادبی (۵۴ مقاله)؛ پژوهش و نقد هنری (۳۰ مقاله)؛ پژوهش و نقد تاریخی (۲۴ مقاله) و زیر و بم‌های ترجمه و ویرایش (۸ مقاله) تدوین شده است.
به گفته پرهام، کتاب «همگام با زمانه» مجموعه مقالاتی است که در طول ۶۴ سال نوشته شده و اولین مقاله در سال ۱۳۳۴ در مجله «انتقاد کتاب» منتشر شده است.
با توجه به اینکه همه مقالات در دسترس نبود از انتشارات علمی و فرهنگی خواهش کردم شروع به جمع‌آوری این مقالات کند و در ۴ بخش به شکل کتاب به چاپ برساند. من بیش از ۲۰۰ مقاله دارم ولی با صرف‌نظر از بعضی مقالات اولیه که آن‌ها را نمی‌پسندیدم حدود ۱۱۰ مقاله را در این کتاب منتشر کردم.»

اهمیت هریک از موضوعات این کتاب، مقالات آن است. پژوهش و نقد ادبی، هنری، تاریخی و مقوله ترجمه و ویرایش از بارزترین جلوه‌های تجدد و نوگرایی در عرصه اندیشه‌های نوین ایران معاصر است. مسائلی بسیار مهم که همواره بخشی بس چشمگیر از توان فکری و استعداد‌ها و نبوغ جامعه روشنفکری ایران از آغاز دوران قاجار تاکنون درگیر آن بوده است.
موضوعاتی که انحطاط یا تعالی تفکر در جنبه‌هایی از تحولات تاریخ معاصر ایران را باید در پرداختن یا در بی‌اعتنایی به این موضوعات دانست.

در «همگام با زمانه» می‌توان عالی‌ترین نمونه‌های شاخص نوع ادبی و تحقیقی «انواع مقاله» را از نظر ساختار و پیکره و شیوه تدوین و نثر بسیار پاکیزه و به قاعده فارسی مشاهده کرد. در چندگونه بسیار مهم مقاله‌نویسی نیز ازجمله جستار، معرفی کتاب، تحلیل‌نگاشت و مقاله تحقیقی، می‌توان درخشان‌ترین نمونه‌های آن را در روزگار معاصر در این کتاب یافت.
نمونه‌هایی که بدون تردید بهترین الگوی شیوه‌های اصیل مبتنی بر قواعد علمی در مقاله‌نویسی به زبان فارسی است. دکتر پرهام در تالیف این مقالات با نهایت تسلط بر اصول مقاله‌نویسی توانسته به تلفیق بسیار استادانه‌ای از «گزارش و جزئی‌نگری»، تبیین و تحلیل پاسخ پرسش مقدر در مقاله و بررسی آرا و زدودن شبهه‌ها نایل آید.
۰
نظرات بینندگان
اخبار مرتبط سایر رسانه ها
    تازه‌‌ترین عناوین
    پربازدید