حسین کاظمزاده یکی از چهرههای درخشان دوران مشروطه به شمار میرفت که ماهنامه ایرانشهر در برلین یکی از بیبدیلترین مجلههای تاریخ مطبوعات ایران را منتشر کرد و اینگونه نقشی بزرگ در بازیابی هویت ملی و روشنگری ایرانیان ایفا کرد.
انقلاب مشروطه از جمله برهههای مهم تاریخ ایران به شمار میرود که روشنفکران زیادی برای به ثمر نشستن این انقلاب تلاش کردند و هر یک به دنبال یافتن راهکارهایی جهت پیشرفت و ترقی کشور و همچنین چاره جویی برای هویت یابی مردم ایران زمین بوده اند. همچنین این روشنفکران هر یک، لایهای از لایههای مختلف هویت ایرانی را بازگو کرده اند.
در حقیقت یکی از هدفهای نهضت مشروطه بازسازی ایرانیت در معنای جدید آن بود، یعنی این که ما در کجای جهان ایستاده ایم، فرهنگ ما چه جایگاهی دارد و حاصل و ثمره این فرهنگ چه بوده است و چه برداشتی میتوانستیم از این فرهنگ داشته باشیم.
از جمله این روشنفکران حسین کاظم زاده ایرانشهر است که تحت تاثیر پیشرفت غرب، ادبیات روشنگری و آشفتگی اوضاع ایران دوره قاجاریه به طرح پرسش و پژوهش از چرایی انحطاط ایران به ویژه در قیاس با ایران دوران باستان پرداخت. کاظم زاده با قلم خود در راه سربلندی و سرفرازی آن از هیچ کوششی فروگذاری نکرد.
زندگینامه و تحصیلات
حسین کاظم زاده ایرانشهر در ۲۰ دی ۱۲۶۲ خورشیدی در تبریز دیده به جهان گشود. پدرش حاج میرزا کاظم از پزشکان نامدار دوره خود بود. حسین کاظم زاده، پس از مرگ پدر، تحت پرورش برادر بزرگش که وی نیز پزشک بود، روزگار گذراند.
او خواندن و نوشتن فارسی را در مکتب آخوند ملانصیر آموخت و دیگر آموزشها را در مکتب حاج ملا علی واعظ و سپس مکتب رشدیه حاج میرزا احمد سوداگر فراگرفت تا این که در تبریز، آموزشگاهی به سبک اروپایی، به کوشش میرزا حسین خان کمال، گشایش یافت.
در این آموزشگاه است که ایرانشهر برای نخستین بار به کار روزنامه نگاری پرداخت و دستیاری سردبیری ماهنامه کمال و همچنین اداره کتابخانه مدرسه به او واگذار شد. پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در تبریز به قفقاز رفت.
سپس برای ادامه تحصیل، راهی استانبول شد و بعد از مدتی برای تکمیل تحصیلات خود به اروپا رفت و در شهر لوون بلژیک تحصیلات خود را در رشته حقوق ادامه داد، پس از آموختن حقوق در بلژیک به فرانسه رفت و در دانشگاه سوربون، علوم اجتماعی و روزنامه نگاری را آموزش دید.
همچنین در پاریس همراه علامه محمد قزوینی، انجمن مصاحبات ادبی و علمی ایرانیان پاریس را بنیان گذاشت و پس از چندی، به تدریس زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه کمبریج انگلیس پرداخت.
کاظم زاده پس از ۲ سال تدریس زبان فارسی در کمبریج، بنا به خواهش سید حسن تقی زاده که در برلین «کمیته ملی ایران» را برای نجات آزادی و استقلال ایران بنا نهاده بود، کمبریج را ترک کرد و به برلین رفت. ایرانشهر خود آن روزگار را چنین روایت میکند:
«چند هفته در برلین مانده با آقای تقی زاده و آزادی خواهان دیگر ایرانی صحبتها و مشورتها کردیم که آیا از چه راهی باید شروع به کار کرد و چه اقداماتی باید به جا آورد، که ملت ایران از زیر نفوذ انگلیس و روس، که ایران را در میان خود قسمت کرده و تقریباً یک حکومت پوشالی در تهران باقی گذاشته بودند که به اشاره و امر ایشان حکمرانی میکرد، نجات یابد، آزادی و استقلال سیاسی خود را از نو دارا شود.
پس از مشورتهای زیاد تصویب شد که من به تهران رفته، با روسای فرقه دمکرات مذاکره نموده ایشان را تشویق و ترغیب به همدستی کنم و به یاری و همت ایشان، قوای ژاندارم ایران را که آنوقت، یگانه قوه نظامی و دفاعی ایران بود، با مقصد ملی خود همراه ساخته، یک قوه دفاعیه در مقابل قشون روس و انگلیس درست بکنند، تا کم کم زمام حکومت را به دست خود گرفته، معاهده روس و انگلیس را ابطال و آزادی و استقلال سیاسی ایران را اعلام و برقرار کنند.» (۱) کاظم زاده پس از ۱۹ سال اقامت در آلمان به سوئیس مهاجرت کرد و در آن جا، یک مکتب عرفان باطنی تأسیس کرد که طرفداران زیادی داشت.
تلاش برای پیروزی و استحکام مشروطه
این روشنفکر نامدار در زمانی که در استانبول بود به آزادی خواهانِ ایرانی مقیم استانبول پیوست و همراه آنان، انجمن برادران ایرانی را برای پیشبرد جنبش مشروطه پایهگذاری کرد.
این انجمن، مخفیانه با سخنرانیها و پخش مجلههای گوناگون، ایرانیان مقیم ترکیه را به پشتیبانی از آزادی خواهان و مشروطه طلبان ایران تشویق میکرد، تا این که پس از سه سال از وقوع مشروطه در ایران، در ترکیه نیز مشروطه خواهان پیروز میشوند و در این هنگام است که کارهای انجمن آشکارا و عمومی میشود و از طرف دیگر نیز، انجمن بزرگی به نام «انجمن سعادت» توسط بازرگانان و سایر ایرانیان مقیم استانبول گشایش مییابد.
این انجمن با گردآوری پول برای کمک به آزادی خواهان ایران پس از برچیده شدن مشروطه و به توپ بستن مجلس ملی از طرف محمد علی شاه، در پشتیبانی و نگهداری از آزادی خواهانی که به استانبول کوچ کرده بودند، از هیچ کمکی دریغ نورزید.
یکی از این مهاجرین «علی اکبر خان دهخدا» بود. وی روزنامه «سروش» را به یاری انجمن سعادت در استانبول راه انداخت که کاظم زاده در آن روزنامه و روزنامهای دیگر به نام «شمس» که از چند سال پیش در استانبول چاپ میشد، مقالههایی ارزشمند چاپ کرد. کتاب کوچکی نیز به نام «تازیانه غیرت» برای دلگرمی ایرانیان برای پاسداشت آزادی و مشروطه نوشت که انجمن برادران ایرانی این کتاب کاظم زاده را نیز چاپ کرده و به شهرهای بزرگ ایران فرستاد.
انتشار مجله ایرانشهر
کاظم زاده در برلین به این نتیجه رسید که مشکل اصلی ایران، مشکل فرهنگی است، بنابراین نوشتن کتاب و کارهای فرهنگی دیگر را دنبال کرد، وی در ابتدا در برلین، کتابفروشی ایرانشهر را تاسیس کرد.
سپس این روزنامهنگار روشنفکر به مدت چهار سال مجله ایرانشهر را به چاپ رساند، این مجله در برلین با همکاری ابراهیم پورداوود و چند تن دیگر به رشته تحریر درآمد. شماره نخست این مجله در ۲۲ ژوئن ۱۹۱۹ / ۱۳۰۱خورشیدی در ۱۶ صفحه انتشار یافت. این ماهنامه در ایران، افغانستان، هندوستان و کشورهای اروپایی، هواخواهان زیادی مییابد.
کاظم زاده ایرانشهر، در شماره نخست ماهنامه ایرانشهر، هدف خود را از چاپ آن، این گونه بیان میکند: «.. مسلک ما عشق و معشوق ما ایران جوان و آزاد است. همین مسلک و همین عشق است که سالیان دراز در اعماق قلب خود پرورده ایم و امروز تکیه گاه یگانه ماست ... مجله ایرانشهر ساعی خواهد بود، زمینهای را که روح ایران جوان و آزاد در آن پرورش باید بیابد، تهیه نماید.
مجله ایرانشهر کوشش خواهد نمود یک محیط پاک و آزاد برای نشو و نمای قوای معنوی نژاد تازه ایران به وجود بیاورد. مجله ایرانشهر اسرار ترقی ملتهای اروپا را ایضاح و احتیاجات حقیقی ایران را بتمدن اروپایی شرح خواهد داد.
مجله ایرانشهر تا حد مقدور بیشتر از شرح وبسط دادن معایب و نواقص اجتماعی با ارشادات و پیشنهادات عملی قدمهای ایران جوان و آزاد را در راه اصلاح آن معایب هدایت خواهد کرد. مجله ایرانشهر با تمام وسایل علمی به کندن ریشه فساد اخلاق از زمین نسل جدید ایران جوان و آزاد خواهد کوشید. مجله ایرانشهر آیینه افکار و احساسات ایران جوان و آزاد و پشتیبان عناصر پاک و قوای متفکر آن خواهد بود.» (۲)
این ماهنامه تاثیر بسیار عمیقی بر روی مردم ایران گذاشت و در واقع بنیانگذار پایههای اندیشه ای، ایران نوین شد. در طول چهار سال انتشار این ماهنامه بیش از ۱۴۰ دانشمند، از کشورهای گوناگون در آن قلم زدند و مقالههایی ماندگار به گنجینه زبان فارسی افزودند.
همچنین در این ماهنامه کتابهایی چون: «شرح حال و آثار مولوی، گاتها زرتشت، زندگی حضرت محمد (راه راست برای صلح میان ملت ها)، برای نجات نوع بشر، انسان و تمدن در عصر آینده، وحدت ادیان، گلچین شعر فارسی» و ... به زبان آلمانی نوشته شد.
آثار
یکی از مهمترین ویژگیهای کاظم زاده تسلط بر زبانهای فرانسه، انگلیسی، آلمانی و عربی بود این امر موجب شده بود که بیش از پیش در امر نویسندگی موفق شود.
وی همچنین اشعار فراوانی نیز سروده و علاوه بر مجله ایرانشهر آثار متعددی مانند در جستجوی خوشبختی، راه نو، تجلیّات روح ایرانی، اصول اساسی روان شناسی و... تالیف کرده است. کاظم زاده بیشتر آثار خود در ۱۳۱۵ خورشیدی در روستای دگرسهایم ایالت سنت گالن سوییس تالیف کرد. (۳)
خاموشی:
سرانجام این نویسنده متجدد و فرهیخته در ۱۳۴۰ خورشیدی سوئیس دیده از جهان فروبست و در همان جا به خاک سپرده شد.
طباطبایی پژوهشگر ادبی، مورخ، منتقد در خصوص این نویسنده روشنفکر بر این باور است که کاظم زاده تا نام و نشان ایرانشهر در جهان پایدار است، همواره جاویدان و برقرار خواهد بود و ارزش شرکت او در پایه ریزی نهضت ادبی و فکری ایران مورد قبول و تصدیق نسل کنونی و نسلهای آینده ایران خواهد بود.
کاظمزاده در اواخر عمر در سوییس به مسایل باطنی روی آورد و به نوشته شهبازی به سمت انجمن تئوسوفی گرایش پیدا کرد. [۴] وی در سال ۱۹۵۵ میلادی کاندید دریافت جایزه صلح نوبل گردید اما موفق به دریافت آن نشد [۵]
منابع
۱- کاظم زاده ایرانشهر، حسین. شرح حال نگارنده کتاب اصول اساسی فن تربیت، تهران، اقبال، ۱۳۲۹ خورشیدی، ص ۳۵.
۲- کاظم زاده ایرانشهر، حسین. شرح حال نگارنده کتاب اصول اساسی فن تربیت، تهران، اقبال، ۱۳۲۹ خورشیدی، ص ۶.
۳- کاظم زاده ایرانشهر، کاظم. آتار و احوال کاظم زاده ایرانشهر، تهران، اقبال، ۱۳۵۰ خورشیدی، ص ۱۱۳.
۴- [www.shahbazi.org/pages/Maryamiyya۳.htm «تئوسوفیسم و باستانگرایی هندو- آریایی»]مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). وبگاه شهبازی. دریافتشده در ۴ دسامبر ۲۰۱۴.
http://www.nobelprize.org/nomination/archive/show_people.php?id=۴۴۸۶- ۵