فریدون توللی؛ شاعر رمانتیک نیمه سنتی

فریدون توللی یکی از شاعران معاصر به شمار می‌رفت که در قالب قصیده، ۱۷ قطعه شعر با رویکردی نو در مضامین مختلف اعم از سنتی و نو و با زبانی نزدیک به عصر خود و آمیخته به زبان کهن، پرداخته است.

هر شاعر یا نویسنده‌ای برای زیبایی و برجسته‌کردن اثر خود، سعی می‌کند تا تکنیک‌های تازه‌ای را بیازماید و در ذهن مخاطب باقی بماند. یکی از این تکنیک‌ها استفاده از فراهنجاری به معنای وارد کردن واژگان نو یا ترکیبات تازه، گریز از ساختار‌های دستوری متداول و کهن، استفاده نو از آرایه‌های ادبی یا احیای واژگان گذشته به شکلی که تاکنون سابقه نداشته است.

در میان شاعران معاصر می‌توان به فریدون توللی اشاره کرد، شاعری که در شعر خود از انواع فراهنجاری به ویژه فراهنجاری معنایی استفاده چشمگیری کرده است. (۱)

فریدون توللی در ۱۲۹۸ خورشیدی در شیراز چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شیراز گذراند و سپس رهسپار تهران شد و در دانشگاه تهران در رشته باستان شناسی به ادامه تحصیل پرداخت و در ۱۳۲۰ خورشیدی در رشته باستان شناسی دانشکده ادبیات این دانشگاه فارغ‌التحصیل شد و سپس به کار باستان شناسی روی آورد و تا ۱۳۳۲ خورشیدی رییس اداره باستان‌شناسی استان فارس بود و آنگاه در کتابخانه دانشگاه شیراز به کار مشغول شد.

شاعری را از ١٣٢٠ خورشیدی به طور پراکنده در مجلات ادبی به ویژه مجله سخن شروع کرد. در ١٣٢٤ با چاپ نخستین اثرش به نام «التفاصیل» که آمیخته‌ای از نظم و نثر طنز آمیز بود، نامش بر سر زبان‌ها افتاد و بعد از آن انتشار دفتر‌های شعریش همراه با نظریه هایش او را به عنوان یک شاعر و نظریه پرداز به جامعه معرفی کرد.

توللی که در عرصه شعر معاصر به عنوان یک شاعر رمانتیک نیمه سـنتی شناخته می‌شد در سلوک شعریش به روایت دفتر‌های شعرش و دیدگاه هایش فراز و فرود‌هایی را پشت سر گذاشت که می‌توان برای آن سه مرحله در نظر گرفت. وی در بخش نخست حیات شاعری خود به سبک کلاسیک شعر می‌گوید، التفاصیل حاصل این مرحله است.

این اثر ترکیبی از شعر و نثر در قالب سنتی است که مضامین سیاسی و اجتماعی را در بافتی طنزآمیز ارایه می‌کند. زبانش بسته به موضوع سخن گاه کهنه و گاه نو می‌شود. تصاویرش ترکیبی است از آنچـه در دیوان‌های پیشینیان به همراه تصاویری از محیط زندگی شاعر بود.

مرحله دوم از مجموعه «رها» آغاز شده و تا پایان «نافـه» ادامه پیـدا می‌کند. رها با شعر‌های سنتی شروع می‌شود و به طرف شعر‌های نیمه سنتی پیش می‌رود. وجه غالـب این دفتر رویکرد به قالب‌های نیمه سنتی و مضامین لیریک (موسیقی یا شعربزمی) است.

چهره اصلی شاعر به عنوان شاعر رمانتیک متمایل به قالب‌های نیمه سنتی در همین دفتر آشکار می‌شود. مجموعه «نافه» هم ادامه منطقی رها در سطحی هنری‌تر و زبانی پخته‌تر و هموارتر است. (۲)

نگاه شاعر به هستی فردیت مـی یابد و تصویر‌ها صبغه توللی وار پیدا می‌کنند. وجه شاخص نافه در سطح اندیشگی، مرگ اندیشی است. این مرحله اوج شاعری توللی است و او هر چه در توان داشته در شعر‌های این دوره ارایه کرده است.

توللی سوم از دفتر «پویه» آغاز شده و در دفتر‌های «شگرف و بازگشـت» ادامه پیدا می‌کند. در این مرحله شاعر به تکرار خود پرداخته و شعرش ملال آور است. رویکـرد جدی او دور شدن تدریجی از خلاقیت شاعرانه، بازگشت بـه قالب‌های سنتی، دور شدن از محیط نوگرایی و تکرار مضامین گذشتگان از عمده اشکالاتی است که بر توللی سوم گرفته اند. (۳)

توللی در مجموع ۱۷ قصیده دارد که ۹ مورد آن در مجموعه «شگرف» و هشت مورد در مجموعه «بازگشت» آمده است. کوتاه ترین آن‌ها قصیده «خزان» ۱۳ بیت و طولانی ترین آن‌ها قصیده «بت تراشان» ۵۰ بیت دارد. زبان قصاید آمیخته ای از زبان کهن، زبان عامیانـه و محاوره‌ای و واژه‌های دخیل اروپایی در کنار واژه‌های کهنی است.

توجه شـاعر بـه اوضاع سیاسی و اجتماعی جامعه و تحلیل آن‌ها بـر مبنای دیدگـاه و تجارب شـخصی خود به عنوان یک فعال سیاسی، یکی از مضمون‌های اصلی قصیده هاست. با وجود اندک بودن تعداد قصاید توللی، مـوضوعات متنوعی، چون وصف طبیعت، مدح، مفاخره، شکواییه، حسب حال، اخلاق و مسایل سیاسی و اجتماعی را شامل می‌شود.

از این میان توصیف با بیشترین کاربرد، هفت قصیده را در بر می‌گیرد، اما مفاخره و مسایل فلسفی با کمترین کاربرد، هر کدام یک قصیده را به خود اختصاص داده اند.

زبان قصاید توللی ساده و فصیح است، در آن صلابت و فخامت زبان قصاید خراسانی دیده نمی‌شود و با این که قالب قصیده، زبـانی کهن و پرصلابت می‌طلبد، از ویژگی‌های زبان کهن که در قصاید دیگر شاعران قصیده پرداز به وفور دیده می‌شود. در قصاید توللی کـه در مجموع ٤٦٢ بیت دارند، نمونه‌های بسیار معدودی یافت می‌شود.

از نشانه‌های زبان کهـن یکی کاربرد فعل‌های پیشوندی و دیگر واژه‌های کهن، بسامد بالاتری دارند. (۴)

هرچند صنایع مختلف بدیعی را در قصاید توللی می‌توان یافت، اما او شاعری صنعت گرا نیست و نمونه‌های صنایع ادبی در اشعارش بسیار معدود است و شاعر قصد و عمدی در استفاده از آن‌ها ندارد. فقط یکی دو مورد مثل موازنه و تنسیق صفات بسامد بیشتری دارد.

تشخیص در قصاید توللی بسامد بالایی ندارد و همان موارد محدود هـم بـیشـتر در قصـاید وصفی دیده می‌شود. شاعر در این قصاید گاهی بـه پدیده های طبیعـت مانند باد، نوبهـار، درختان و گل‌ها یا یکی از اعضای بدن انسان مثل دل و جان شخصیت می‌بخشد و صفت یا عمل و رفتار یا عـضوی از انـسان را بـه آن‌ها نسبت می‌دهد.

توللی نه در انتخاب پدیده‌هایی کـه به آن‌ها شخصیت مـی دهد، کـار تازه ای کرده است و نه در شیوه شخصیت بخشی، بلکه با همان شیوه‌های رایج ویژگی انسان به مـشبه یا اضافه شده یا به صورت فعل اسناد شده اسـت. (۵)

توللی در قصایدش بـه استقبال شاعران گذشـته نرفته است و بیت یا مصراعی از آن‌ها را تضمین نکرده، اما چهار قصیده اش بر وزن و قافیه قصیده‌هایی از قصیده پردازان معروف است.‌ای جفت آزموده کـه، چون گـنج گـوهری در چشـم دل عزیزتــر از هرچــه دلبــری /لطف ملک العـرش بـه من سایه برافکنـد تـا بـر دل گم بوده مرا کرد خداوند

توللی اگـر چه جزو قصیده پردازان مشهور زبان فارسی نـیست، اما در همین چند قصیده نسـبتا اندک تلاش کرده در زبان و محتوای قصیده تغییـر مختصر ایجاد کنـد و آن را تـا حدودی با ذائقــه مخاطبان نزدیک سازد، هر چند به طور کامل نتوانسته است، خودش را از سـنت‌های معمول زبان و ادب گذشته رها سازد.

در محور اندیشه همچنان توصیف طبیعت، عشق و تغـزل در مرتبه نخست و بیان مسایل سیاسی، اجتماعی و اعتقادی در مرتبه نازل‌تر قرار دارد. مـوسیقی شـعرش نیز همان است که در قصاید گذشته معمول بوده است. (۶)

فریدون توللی پس از چند سال تحمل بیماری سرانجام در ۹ خرداد ۱۳۶۴ خورشیدی چشم از جهان فروبست و در حافظیه شیراز به خاک سپرده شد.

فهرست منابع:

۱. بازگشت، توللی، فریدون (١٣٦٩). چاپ اول، نوید شیراز.
۳. چشم انداز شعر معاصر ایران، زرقانی، مهدی (١٣٨٣). چاپ اول، تهران: نشر ثالث.
۳. دایرة المعارف فارسی، مصـاحب، غـلام حسـین (١٣٨١). ٢ج، بخـش اول، چاپ سـوم، تهران: امیرکبیر.
۴. دیوان اشعار، بهار، محمدتقی (١٣٨٠). ٢ج، به اهتمام چهـرزاد بهـار، چـاپ دوم، تهـران: توس.
۵. دیوان اشـعار، خاقانی (١٣٧٤). به کوشش دکتر ضیاءالدین سجادی، چاپ پـنجم، تهـران.
۶. سیاست نامه، نظام الملک طوسی، حسن (١٣٧٠). به کوشش دکـتـر جـعفـر شعار، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.