تغییر اقلیم، سیل و خشکسالی باهم!

مهدی زارع | در استان کرمان در شرایطی که هنوز تحت تأثیر تبعات سیل دو هفته قبل‌تر - ۱۴ تا ۱۶ دی‌ماه - قرار داشت بارش‌های جدید از ۲۵ دی‌ماه در استان آغاز شد وسیل جنوب استان را طی روز‌های ۲۶ تا ۲۸ دیماه ۱۴۰۰ در بر گرفت، در خیلی از مناطق رودخانه‌ها طغیان کردند.

در شهرستان رودبار جنوب و در زهکلوت دستور تخلیه روستا‌های کنار رودخانه صادر شد. به‌دلیل شرایط باتلاقی و کوهستانی بودن منطقه و تداوم بارندگی‌ها راه دسترسی به ۱۳۰ روستای استان تا جمعه یکم بهمن بازنشده بود.

در ابتدای وقوع سیلاب در جنوب استان، بالغ بر ۲۵ هزار نفر گرفتار سیل بوده‌اند که بخش زیادی از مشکلات برطرف شده، اما تا جمعه اول بهمن حدود ۱۲ هزار نفر به دلیل سیلاب گرفتار بودند. از مجموع ۳۳۹ معبر اصلی و فرعی روستایی مسدود شده بر اثر سیل، ۷۷ مسیر واقع در مناطق سخت گذر مسدود شد.

از مجموع ۷۰ روستا که بر اثر سیل دچار قطعی آب بوده‌اند، نیرو‌های امدادی، جهادی، بسیج، هلال احمر، راهداری و نیرو‌های مردمی به امدادرسانی پرداختند. با طغیان مسیل‌ها محور عنبرآباد ـ توکل‌آباد، زهکلوت ایرانشهر، منوجان هشت‌بندی، رودبار ـ مظفرآباد، رودبار ـ آبسردوئیه و رودبار جنوب ـ مظفرآباد مسدود شدند.

بارندگی‌ها در مناطق بالادست روستایی شهرستان ریگان و قلعه‌گنج سه نفر در این سیلاب‌ها جان خود را از دست دادند که جسد دو نفر از آن‌ها پیدا و تحویل خانواده‌های آن‌ها شد. بارندگی‌های شدید با تغییرات اقلیمی، همراه با پتانسیل ایجاد سیل بیشتر، به ویژه سیلاب ناگهانی، در حال افزایش است. خطر کلی سیل شدید در مناطق شهری، روسازی‌های بتنی غالب است.

سطوح نفوذپذیر زیادی وجود ندارد که به آب اجازه دهد در خاک نفوذ کند. در نتیجه، با افزایش شدید بارندگی، سیلاب در این مناطق افزایش خواهد یافت. نکته مهم این است که توانایی زیرساخت‌ها برای مقابله با تغییرات اقلیمی باید هم پیچیدگی سامانه آب و هوایی و هم استفاده مورد نظر از سامانه را در نظر بگیرد.

اگرچه احتمالاً آب ذخیره شده در سد‌ها کاهش می‌یابد، سازه‌های سد ممکن است به دلیل سرریز شدن در سیلاب در معرض خطر بیشتر شکست باشند. در شهر‌ها سطوح بتنی از خیساندن خاک جلوگیری می‌کند.

زیرساخت‌های شهری به دلیل کمبود سطوح عبوری در معرض خطر بیش از حد ظرفیت قرار می‌گیرند، اما طراحی شهری حساس به آب می‌تواند با افزایش مناطقی که آب می‌تواند در خاک نفوذ کند تا از شدت سیلاب‌های بعدی بکاهد.

تنها با درک این تعامل مهم بین همه متغیر‌ها در آینده است که می‌توانیم به اندازه کافی برای پیامد‌های تغییرات اقلیمی برنامه‌ریزی کنیم. سیل‌های بزرگ ناشی از بارندگی‌های زیاد در حوضه‌های بسیار خشک رخ می‌دهند. به‌طور متوسط بارندگی‌های شدید در حال افزایش است.

برای شدیدترین رویدادها، مانند حوادثی که هر ۵۰ تا ۲۰۰ سال یک بار انتظار داریم، اثر افزایش بارندگی بیشتر از تغییر در خاک‌های خشک‌تر است و تغییر در بزرگی سیلاب احتمالاًبیشتر تحت اثر افزایش بارندگی است.

راه‌های زیر آب رفته در سیلاب، و پل‌های سرریز شده و فروریخته در مسیر کرمان به ایرانشهر در سیلاب‌های دهه آخر دی‌ماه ۱۴۰۰ پس از چند روز باران، در منطقه‌ای که بیش از دو دهه تحت اثر شدید‌ترین خشکسالی بوده است نشان می‌دهد که مقابله با خشکسالی و سیلاب باید فعالیت‌هایی هماهنگ باشند. خشکسالی خاک‌ها را تخریب کرده، محصولات کشاورزی را از بین برده است.

آب و هوای خشک باعث خشک شدن خاک سطحی شده و در برخی نقاط مواد آلی اسفنجی را به گرد و غبار و در برخی جا‌ها خاک پخته شده را به ماده‌ای آجرمانند و غیرقابل نفوذ تبدیل کرده است. خاک ضعیف به معنای سامانه ریشه ضعیف است، که برابر است با خاک سست و تقریبا شن مانند که نمی‌تواند آب را به روش مفیدی جذب کند.

علاوه بر این، خاک‌های تخریب شده نمی‌توانند آب را به خوبی جذب کنند. چه به تغییرات اقلیمی باورداشته باشیم یا نه، قطعا خشکسالی را به ویژه در جنوب‌شرق ایران نمی‌توانیم نادیده بگیریم. وقتی تنوع زیستی منطقه‌ای از بین رود، خاک را ضعیف‌تر می‌کند و در برابر خشکسالی و سیلاب مقاومت کمتری می‌کند.

انواع بیشتر پوشش گیاهی به معنای انواع بیشتری از سامانه‌های ریشه گیاهی است که می‌توانند در خاک متراکم مواد مغذی را در خود نگه دارند. آن خاک، به نوبه خود، می‌تواند آب را در مواقع کمبود نگه دارد و در مواقع زیاد آن را مانند یک اسفنج خیس کند. با تغییرات اقلیمی دوره‌های بیشتری از آب و هوای شدید را شاهد خواهیم بود.