روزگاری که خیّرها چاه آب نذر می‌کردند

دسترسی اهالی به آب شرب مصرفی و تامین روزانه آن یکی از چالش‌های زندگی در غرب تهران در سال‌هایی نه چندان دور بود. به همین خاطر برخی از افراد خیر برای کمک به افراد کم‌درآمد و حاشیه نشین تهران، به جای توزیع نذری مواد غذایی و سایر اقلام مورد نیاز آنها، چاه آب حفر می‌کردند.

در دهه ۵۰ با سالم‌سازی آب در پهنه تهران، سروکله آب شیر فشاری با شکل و شمایل چدنی در برخی از محله‌ها پیدا شد. شیر فلکه‌های آب رایگان اغلب در محله‌های کم‌درآمد و در مسیر‌های پرتردد اهالی قرار داشت.

محله‌های استادمعین، هاشمی، قنبرآباد، دستغیب، دامپزشکی و سایر محله‌ها هم جوار از این نعمت بی‌بهره نبودند. اهالی قدیمی محله روایتی خواندنی از چاه‌های نذری و شیرآب فشاری دارند.

نهر فیروزآباد و قنات‌های جاری طرشت

هنوز هوا گرگ و میش است و کمتر کسی در محله تردد دارد. ۲ زن جوان و میانسال به همراه مردی با تشت‌های پر شده از رخت‌های چرک و ظرف‌های نشسته در سکوت شهر به سمت شیرآب فشاری به راه می‌افتند، تنها صدای تق تق دم پایی‌های پلاستیکی زمخت به گوش می‌رسد.

۲ زن گاهی با نگرانی به اطراف خود نگاه می‌کنند تا کمتر زیر نگاه‌های کنجکاو همسایه‌ها باشند. اطراف خیابان‌های ۲۱ متری جی و هاشمی، صدای شیر آب‌فشاری، بهم خوردن صدای ظرف‌ها، تشت‌ها و پچ پچ زنان به گوش می‌رسد. آن سو ۲ مرد میانسال گرم گفتگو و زنان تشت‌های حلبی را زمین گذاشته و در کنار شیرآب فشاری مشغول شستن می‌شوند. این قصه روز‌های نه چندان دور بیشتر محله‌های تهران است.

«نصرت الله محمد علی پور» از اهالی قنبرآباد درباره استفاده از شیر آب فشاری در محله می‌گوید: «اغلب زنانی که دسترسی به شیرآب‌فشاری محله‌ها نداشتند معمولا در کنار نهر فیروزآباد ظرف‌ها و رخت‌ها را می‌شستند. آب نهر از قنات‌های بالادستی طرشت تامین و از طریق نهر فیروزآباد در بین محله‌ها قنبرآباد تا حوالی پادگان جی جریان داشت.

در آن دوران حوالی خیابان‌های ۲۱ متری جی و هاشمی در کنار گاراژی یک شیر آب‌فشاری قرار داشت که اغلب صبح‌های زود یا عصر، هنگام خواب نیمروزی بانوان در تشت‌های پلاستیکی یا حلبی، لوازم قابل شستن را به کنار آب‌فشاری‌ها می‌آوردند و برای بردن و آوردن ظروف و لباس‌های کثیف از فرغون استفاده می‌کردند. آن موقع اهالی و ساکنان این محله زندگی سختی داشتند. خیابان‌ها آسفالت نشده و مسیر رفت و آمد، پر از سنگلاخ بود.»

فروش آب در قهوه‌خانه مش‌قاسم

«علی تیموری» یکی از ساکنان قدیمی خیابان جی، به خاطرات تامین آب محله‌های غرب تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: «ابتدای خیابان‌های هاشمی و ۲۱ متری جی، شیرآب فشاری بود. همچنین در انتهای خیابان نظامی (استاد معین)، منبع آبی حوالی خانه مشق قرار داشت.

معمولا ۳ قنات، آب‌های منطقه و طرشت را تامین می‌کرد، آب قنات اسکندری، آب قنات بالا و صدقی که از شمیران برای مصرف آبیاری باغات و مردم محله غرب تهران جاری بود. اغلب خانه‌های محله‌ها آب انباری داشتند که آب را برای روز مبادا ذخیره می‌کردند و کمتر اتفاق می‌افتاد که آبی برای خانه بخریم، چون از آب همین قنات در خانه‌ها ذخیره می‌کردیم.

در این منطقه مش قاسم قهوه چی و مش رجب به اهالی آب می‌فروختند. آب‌های مصرفی منطقه غرب تهران تنها به جاری شدن قنات و مصرف شیر آب فشاری خلاصه نمی‌شد. برخی از افراد متمول و خیّر منطقه برای تامین نیاز‌های اهالی دست به حفر چاه عمیق زده بودند و این چاه‌ها را در اختیار مصارف مردم محله قرار می‌دادند. از میان این افراد خیر می‌توان به حاج عباس اکبری، قنبر کرد و حسین اکبری اشاره کرد.»

آب نذری

«مرتضی اکبری» از ریش سفیدان محله استادمعین و قنبرآباد درباره چاه‌های نذری محله می‌گوید: «خدابیامرز پسر عمویم، حاج حسین اکبری در داخل باغ چاهی حفر کرده بود که مردم از آن برای مصارف داخلی خود استفاده می‌کردند و اهالی این چاه آب انبار روبازی داشت که از طریق شیر آبی، اهالی با تنگ و کوزه از آن آب برمی‌داشتند.

علاوه بر آن آب انبار در نهر هم جاری بود که زنان محله رخت و ظروف اهل خانه را در آن می‌شستند. این چاه آب نذری در خیابان شهید فتاحی - غیاثوند قرار داشت که برای رضای خدا نذر شده بود. علاوه بر آن «قنبرکرد» و «حسین اکبری»، چاه‌هایی در خانه داشتند که مردم از آن‌ها استفاده می‌کردند.

وضعیت آب در تهران قدیم اینگونه نبود، پیدا کردن آب برای نوشیدن یا مصارف داخلی دشواری‌های خاصی داشت. علامت چاه آب هنوز وجود دارد. بعد‌ها آب این چاه را برای بررسی به آزمایشگاه بردند و گفتند آب سالم است.

در طول خیابان استاد معین، هاشمی، ۲۱ متری جی، ۳ عدد آب فشاری قرار داشت و زنان لباس‌های چرک خود را در رختشویخانه کنار آن می‌شستند. این رختشویخانه عمومی تقریبا در خیابان استاد معین، حوالی خیابان دستغیب و مرکز آموزشی شهید داودحیدری قرار داشت.»

رختشوی خانه‌ای در محله

«رحمان احتشام» از اهالی قدیمی محله استادمعین و هاشمی نیز درباره رختشویخانه و آب‌فشاری محله می‌گوید: «به جز محله‌های دستغیب و استاد معین، یک رختشویخانه حوالی بوستان بابائیان قرار داشت، ولی بیشتر مردم به جای استفاده از آب شیر فشاری از آب قنات نهر فیروزآباد برای شستن لباس و ظروف از آن استفاده می‌کردند، آوردن و بردن رخت‌های چرک از محله‌های حاشیه یا به این مکان‌ها سختی‌های بسیاری به همراه داشت و برخی اوقات مرد‌های محله برای شستن قالی، لحاف یا فرش به زنان کمک می‌کردند.»

منبع: همشهری