چرا برخی از بهترین فیلمهای جهان ساخت ایرانند؟

فرادید | چهار فیلم ایرانی به فهرست صد فیلم برتر در نظرخواهی بخش فرهنگی بی‌بی‌سی در مورد بهترین فیلم‌های غیر انگلیسی زبان راه یافتند. حمید دباشی، به همین مناسب، به ستایش بهترین لحظات سینمایی ایران می‌پردازد.

به گزارش فرادید به نقل از بی‌بی‌سی، سه فیلم از عباس کیارستمی - کلوزآپ (ردۀ ۳۹)، خانۀ دوست کجاست (۹۴) و طعم گیلاس (۹۷) به فهرست صد فیلم برتر غیرانگلیسی زبان بخش فرهنگی بی‌بی‌سی راه یافتند. فیلم "جدایی نادر از سیمین" از اصغر فرهادی نیز در ردۀ ۲۱ ام قرار گرفت.

نه اینکه چند لحظۀ کلیدی از سینمای ایران به این فهرست راه یافتند، نه اینکه به طور مشخص این فیلم‌ها انتخاب شدند، شگفت‌انگیز نیست. ممکن است کسانی بسیاری کار‌های مهم را که می‌توانستند در این فهرست حاضر باشند را گوشزد کنند، اما کسی نمی‌تواند اهمیت این چهار فیلم یا حضور تمام قد کیارستمی در میان فیلمسازان کلاس جهانی را زیر سوال ببرد. چشم‌اندار وسیع‌تر سینمای ایران در یکصد سال گذشته، رویداد‌های سینمایی خارق‌العاده‌ای را نمایان می‌کند که از خلال آن این فیلسازان مهم توانسته‌اند به جایگاهی برسند که توجه جهانی را به خود جلب کنند.

در کل منتقدانی برای تهیۀ فهرست بخش فرهنگی بی‌بی‌سی مورد مشورت قرار گرفته‌اند، احتمالاً شناختشان از سینمای ایران و سینمای مابقی جهان، از طریق فستیوال‌های بین‌المللی فیلم نظیر کن، ونیز، برلین، و لورکارنو است. مسیر فیلم‌های ایرانی که نقطۀ آغاز آن در تاریخ اجتماعی و فرهنگی ایران است، در رسیدن به این فستیوال‌های سرشناس طولانی و پیچ‌درپیچ بوده است؛ و تشکیل سینمای ایران از نقطه نظر تاریخی، چه در منشاهایش و چه در مقاصدش، در عرصۀ عمومی میان‌ملی رخ داده است؛ از استودیو‌های کمپانی هند شرقی در هند که اولین فیلم‌های ایرانی در آن‌ها ساخته شد تا این فستیوال‌های اروپایی فیلم.

هرگز در تاریخ طولانی سینمای ایران، این سینمای به مرز‌های کنونی‌اش محدود نبوده است. اولین فیلم صدادار ایرانی، به نام "دختر لر"، ساختۀ ۱۹۳۲، توسط ادشیر ایرانی و عبدالحسین سپنتا در کمپانی فیلم ایمپریال در بمبئی ساخته شد.

فروغ فرخزاد (۱۹۳۵-۱۹۶۷)، که در دوران خود شاعری پیشرو بود، در تاریخ سینمای ایران می‌درخشد. او با یک مستند کوتاه به نام "خانه سیاه است" (۱۹۶۲)، فیلمسازی ایرانی را در مسیری خلاق قرار داد که این سینما از آن زمان در همین مسیر قرار دارد. این فیلم که در یک کلونی جذامیان فیلمبرداری شده، تعریفی از ترکیب داستان و واقعیت به شکلی منحصربفرد و ساختارشکن بود.

پیش از آنکه آن دهۀ سرنوشت‌ساز به پایان رسد، داریوش مهرجویی گاو (۱۹۶۹) را ساخت که به خارج از ایران قاچاق شد و در فستیوال ونیز در ۱۹۷۱ به نمایش در آمد و در آنجا جایزۀ منتقدان را برد. نمایش آن در برلین باعث شد تا بیشتر در جهان شناخته شود و به لحظه‌ای اثرگذار در سینمای در حال ظهور ایران بدل شود. این فیلم که براساس داستان کوتاهی از غلامحسین ساعدی نوشته شده، داستان یک روستایی و رابطۀ انسان‌انگارانه‌اش با حیوانش را روایت می‌کند و با ویژگی‌های خارق‌العادۀ بصری و روایی خودنمایی می‌کند.

انقلاب و بازشناسی

اگرچه در دهۀ ۷۰ میلادی، تحولات مهمی در سینمای ایران روی داد، در سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۷۹، توجه جهان به انقلاب ایران جلب شده بود. آنچه که توجه را به سینمای ایران بازگرداند، دونده (۱۹۸۴) شاهکار امیر نادری بود که وقتی در فستیوال سه قاره در نانت به نمایش درآمد، همه را مبهوت خود کرد. این فیلم که در چند لوکیشن در جنوب کشور در خلال جنگ ایران و عراق ساخته شده، چشم‌انداز سینمایی می‌سازد که متعلق به خود اوست. این فیلم به زندگی در تنهایی پسری جوان می‌پردازد که مسحور دویدن است. نادری به این بن‌مایه یک معنای استعاری و عمیقاً متاثرکننده بخشیده است.

بلافاصله بعد از موفقیت جهانی دونده بود که جهان متوجه عباس کیارستمی شد. وقتی که خانۀ دوست کجاست؟ (۱۹۸۵) که اکنون اثری کلاسیک محسوب می‌شود، در فستیوال فیلم لوکارنو به نمایش درآمد. در آن موقع، کیارستمی در ایران فیلمسازی شناخته‌شده و موفق بود، اما استقبالی که در اروپا از او شد، ناگهان او را در کنار ویتوریو دسیکا سازندۀ "دزد دوچرخه" (۱۹۴۸)، یوسیجیرو اوزو سازندۀ "داستان توکیویی" (۱۹۵۳) و ساتیاجیت ری سازندۀ سه‌گانۀ آپو (۱۹۵۵-۱۹۵۹) قرار داد و به کار او قدرت و اهمیت جهانی داد.

اوج‌گیری خارق‌العادۀ اصغر فرهادی، نگرش نسبت به آنچه که سینمای ایران برای عرضه دارد را تغییر داد. "جدایی نادر از سیمین" (۲۰۱۱)، درام خانوادگی فرهادی، برندۀ جایزۀ اسکار بهترین فیلم خارجی‌زبان در سال ۲۰۱۲ شد و پنج سال بعد، فیلم فروشنده که در سال ۲۰۱۶ ساخته شد، توانست بار دیگر این جایزه را برای او به ارمغان آورد. فرهادی با پیشینۀ تئاتری وارد سینما شد و فیلم‌های او در معنای تئاتری، عمیقاً دراماتیک هستند.

حضور فیلم‌های ایرانی در عرصۀ جهانی، توجه جهانی را برای برخی از بهترین آثار آن فراهم آورد. مولفه‌ای که از لحظ زیبایی‌شناختی و موضوعی، وارد گنجینۀ سینمایی کشور شد و الهام‌بخش نسل‌های پی‌درپی فیلمسازان ایرانی شد.

در میان اما، برخی از بهترین فیلم‌های ایرانی هرگز توجهی که شایسته‌اش بودند را دریافت نکردند. از میان اساتید قدیمی‌تر، سینمای فرخ غفاری، ابراهیم گلستان و بهمن فرمان‌آرا مورد غفلت قرار گرفت. ایران همچنین از برخی زنان فیلمساز بااستعداد نظیر رخشان بنی‌اعتماد، مرضیه مشکینی و منیژه حکمت بهره‌مند بود که توجه شایسته را دریافت نکردند.