از "لایه اوزون"چه می‌دانید؟

ترمیم شکاف لایه اُزون در قطب شمال را باید بهترین خبر زیست‌محیطی طی ماه‌های گذشته قلمداد کرد. تقریبا در اوایل سال جاری میلادی بود که دانشمندان از بروز رخنه‌ای بزرگ بر پهنه این لایه محافظ حیات در قطب شمال خبر دادند و حالا به نظر می‌رسد که این شکاف بسته شده است.

آشنایی عمومی جهانیان با لایه اُزون به دهه ٩٠ میلادی برمی‌گردد که با تکرار ده‌ها و صد‌ها باره این واژه در رسانه‌ها همراه بود و در آن سال‌ها خبر سوراخ‌شدن لایه فوق بر فراز قطبین بسان هشداری مرگبار به سمع و نظر مخاطبان می‌رسید.

اُزون با فرمول شیمیایی O٣ گازی است که ملکول آن از سه اتم اکسیژن تشکیل شده است و همچون سپری محافظ، زمین یا به عبارتی حیات بر روی کره ارض را از مرگی که اشعه فرابنفش خورشید منادی آن است حفظ می‌کند.

احتمالا گاهی برایتان سوال پیش آمده است که چرا مریخ به‌عنوان شبیه‌ترین سیاره به زمین برای انسان قابل سکونت نیست و به طور قطع جوابی که برای این پرسش یافته‌اید «نبود اکسیژن» در سیاره سرخ است.

جوابی که غلط نیست، اما موضوعی مهم‌تر از «فقدان اکسیژن» در مریخ آن را به مکانی مرگبار برای موجودات زنده و ازجمله انسان تبدیل کرده است و آن همانا نبود لایه‌ای محافظ، چون اُزون در گرداگرد این سیاره و جولان اشعه فرابنفش خورشید در اکثر نقاط آن است.

به بیان ساده‌تر اگر همین امروز لایه اُزون همچون پرده‌ای از جو کره زمین کنار زده شود تا آخر هفته سیاره ما رسما می‌تواند «مریخ ٢» نام بگیرد و اگر در طول میلیون‌ها سال حیات بر روی کره ارض چنین اتفاقی رخ نداده است همه و همه به یمن وجود O٣ در فاصله ٢٠ کیلومتری از سطح آن است.

اما در این میان و با وجود خبر مسرت‌بخش ترمیم شکاف اُزون در قطب شمال، باید توجه مخاطبان مطلب پیش رو به این نکته جلب شود که «ترمیم» معنایی جدای از «بازسازی» دارد و کاهش سطح اُزون بر فراز کره زمین مشکلی است که هنوز رفع نشده و باید همچنان فکری به حال آن کرد.

طوفان قطبی و اُزون، همچون چاقویی در آب!
اوایل سال ٢٠٢٠ میلادی خبر بروز شکافی بزرگ در لایه اُزون دنیا را در نگرانی فرو برد، اما دانشمندان که چنین واقعه‌ای را بار‌ها مشاهده کرده بودند می‌دانستند این امری موقتی است که طوفان‌های قطبی باعث بروزش شده‌اند. هر چند این‌بار وسعت شکاف حتی دانشمندان علوم جوی را هم به وحشت انداخت (نزدیک به ٢‌میلیون کیلومترمربع)، اما با فروکش‌کردن این طوفان‌ها حالا شاهد وضعیتی عادی در سپر محافظ حیات بر روی کره زمین هستیم.

رابطه طوفان‌های قطبی و لایه اُزون در مقام مقایسه همچون نسبت فروبردن چاقو در ظرفی پر از آب است که پس از بیرون‌آوردن چاقو، محتوای برش‌خورده به جای خود بازگشته و اتصال بین مواد تشکیل‌دهنده مجددا کامل می‌شود.

این طوفان‌ها بر مقدار مواد تشکیل‌دهنده لایه اُزون تأثیر خاصی نمی‌گذارند، اما هستند عواملی که سپر محافظ فوق را شدیدا تهدید کرده و متأسفانه هر چه می‌گذرد همچون موریانه‌ای آن را خورده و تحلیل می‌برند. یکی از این عوامل مخرب کلروفلوئوروکربن‌ها معروف به «CFC»‌ها هستند که مستقیما به اُزون موجود در لایه استراتوسفر زمین حمله برده و ملکول‌های آن را تجزیه می‌کند.

مقابله با اشعه فرابنفش برای دفاع از زمین
استفاده از سی‌اف‌سی‌ها (مورد استفاده در وسایل سردکننده و اسپری‌ها) سال‌هاست که در سراسر جهان محدود و حتی ممنوع شده است. ملکول‌های کلر موجود در این گاز‌ها پس از ورود به جو زمین به وسیله اشعه فرابنفش شکسته شده و اتم‌هایی که در این فرآیند آزاد می‌شوند همچون قاتلان زنجیره‌ای اقدام به نابودی ملکول‌های اُزون می‌کنند. همین‌قدر بدانید که هر اتم کلر قادر است هزار ملکول اُزون را از بین ببرد!

اما به نظر می‌رسد این اقدامات و ممنوعیت‌ها هنوز برای نجات پرده حائل بین اشعه‌های مرگبار فرابنفش خورشید و زمین کافی نیست. قطب جنوب یکی از مکان‌هایی است که بیشترین تخریب لایه اُزون را تجربه کرده است و بنا بر پژوهش‌های انجام‌شده با وجود همه پاسبانی‌ها و پاسداری‌های زیست‌محیطی هنوز راه زیادی تا احیای اُزون نابودشده در جو این نقطه از کره زمین باقی مانده است.

به‌عنوان سخن پایانی و شاید جالب‌ترین نکته درخصوص «اُزون» بد نیست بدانید گاز فوق‌الذکر از واکنش اکسیژن با اشعه فرابنفش خورشید به وجود می‌آید و سپس خود به مقابله با خلق‌کننده‌اش یعنی همان اشعه مضر خورشیدی برمی‌خیزد.