عروج شاعر سینمای مستند؛ زندگی و زمانه خسرو سینایی
سینایی به معنای حقیقی شاعر سینمای مستند بود. در خلوت خود در فضای شعر و کلمه نفس می‌کشید و هنگامی که از تنهایی خود بیرون می‌زد، کلمه را به تصویر می‌کشید. تصویر‌هایی انسانی که در ستایش زندگی در قاب دوربین قرار می‌گرفت. یکی از این آثار شاخص، مستند "مرثیه گمشده" بود که بخشی بزرگی از شهرت سینایی هم مرهون ساخت آن است. "مرثیه گمشده" در سال ۱۳۶۲ ساخته شد و به مهاجرت لهستانی‌ها به ایران در دوره جنگ جهانی دوم، در پی هجوم ارتش‌های آلمان و شوروی از غرب و شرق به این کشور، می‌پرداخت. او به خاطر این مستند نشان افتخار «صلیب لیاقت» را از رئیس‌جمهور وقت لهستان دریافت کرد.
کد خبر :
۸۳۱۴۹
بازدید :
۵۹۱۱
فرادید | درست عصر روز شنبه ۱۱ مرداد ماه بود که ویروس شوم کرونا خسرو سینایی را هم با خود برد. سینایی که در هنگام رفتن، در مرز ۸۰ سالگی قرار داشت در آخرین ساعات زندگی اش، لحظه رفتن را به دوستدارانش اطلاع داد و در اینستاگرامش نوشت که «من رفتم! ناراحت نباشید!» و در پایان هم همچون همیشه که می‌گفت: «من ایران را دوست دارم» این بار هم به ساکنان ایران یادآور شد که همه آن‌ها را هم دوست دارد.
به گزارش فرادید، او که از چند روز قبل به علت عفونت ریه و ابتلا به ویروس کرونا در بیمارستان امیر اعلم بستری شده بود، در نهایت تسلیم این بیماری سیاه شد و برای همیشه چشم از جهان هستی فرو بست.
نکته قابل توجه اینجاست که خسرو سینایی پیش از رفتن حتی از بیماری اش هم گلایه‌ای نداشت و بیشتر به ساکنان زمین توصیه کرد که به طبیعت احترام بگذارند. او گفته بود که "بشر از مدت‌ها پیش فراموش کرده بود که جزئی از طبیعت است، باید حرمت آن را حفظ کند. حالا همه آدم‌ها به فکر فرو رفته‌اند که بعدا چه خواهد شد و امیدوارم که بعد به فکر اصلاح بسیاری از مسائل بیفتند. "
به گزارش فرادید، او که از چند روز قبل به علت عفونت ریه و ابتلا به ویروس کرونا در بیمارستان امیر اعلم بستری شده بود، در نهایت تسلیم این بیماری سیاه شد و برای همیشه چشم از جهان هستی فرو بست.
نکته قابل توجه اینجاست که خسرو سینایی پیش از رفتن حتی از بیماری اش هم گلایه‌ای نداشت و بیشتر به ساکنان زمین توصیه کرد که به طبیعت احترام بگذارند. او گفته بود که "بشر از مدت‌ها پیش فراموش کرده بود که جزئی از طبیعت است، باید حرمت آن را حفظ کند. حالا همه آدم‌ها به فکر فرو رفته‌اند که بعدا چه خواهد شد و امیدوارم که بعد به فکر اصلاح بسیاری از مسائل بیفتند. "
وزیر فرهنگ و ارشاد، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان برنامه و بودجه، رئیس سازمان سینمایی، مدیرعامل بنیاد سینمایی فارابی و بسیاری از اهالی سینما و هنر در پیام هایی جداگانه درگذشت خسرو سینایی را تسلیت گفتند.
با این حال خسرو سینایی در طول نیم قرن فیلمسازی مستند و داستانی خود بیش از ۱۲۰ فیلم کوتاه، بلند و مستند ساخت، که بسیاری از آن‌ها در شمار آثار شاخص سینمای ایران قرار دارند.
اما سینایی به معنای حقیقی شاعر سینمای مستند بود. در خلوت خود در فضای شعر و کلمه نفس می‌کشید و هنگامی که از تنهایی خود بیرون می‌زد، کلمه را به تصویر می‌کشید. تصویر‌هایی انسانی که در ستایش زندگی در قاب دوربین قرار می‌گرفت.
یکی از این آثار شاخص، مستند "مرثیه گمشده" بود که بخشی بزرگی از شهرت سینایی هم مرهون ساخت آن است. "مرثیه گمشده" در سال ۱۳۶۲ ساخته شد و به مهاجرت لهستانی‌ها به ایران در دوره جنگ جهانی دوم، در پی هجوم ارتش‌های آلمان و شوروی از غرب و شرق به این کشور، می‌پرداخت.
او به خاطر این مستند نشان افتخار «صلیب لیاقت» را از رئیس‌جمهور وقت لهستان دریافت کرد.
البته درخشش خسرو سینایی تنها به سینمای مستند خلاصه نمی‌شد، بلکه در ساخت فیلم های سینمایی بلند هم به موفقیت های قابل توجهی رسید. "عروس آتش" فیلم بلند داستان و درخشان اوست که در اواخر دهه هفتاد ساخته شد. این فیلم که محصول سال ۱۳۷۸ بود با استقبال منتقدان و عموم تماشاگران مواجه شد و توانست سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه را نصیب او و حمید فرخ‌نژاد کند.
زندگی و زمانه خسرو سینایی
خسرو سینایی ۲۹ دی ۱۳۱۹ در ساری متولد شد. او مدرک خود را در رشته کارگردانی و فیلمنامه‌نویسی از آکادمی هنر‌های نمایشی و مدرکش در زمینه تئوری موسیقی را از کنسرواتوآر وین دریافت کرد. او در وین، به مدت چهار سال به تحصیل معماری در دانشگاه فنی وین پرداخت و سه سال نیز در دانشگاه موسیقی و هنر‌های نمایشی وین در رشته موسیقی آموزش دید.
سینایی همچنین دانشآموخته کارگردانی سینما و تلویزیون و فیلمنامه‌نویسی از آکادمی هنر‌های نمایشی وین بود. او در پایان تحصیلش فیلم کوتاه "ماهیگیری" را ساخت که بر اساس داستانی از ولف دیتریش شنوزه، یک نویسنده آلمانی بود.
او همچنین وقتی ۲۲ ساله بود، مجموعه شعری را با عنوان "تاول‌های لجن" منتشر کرد. سینایی در سال ۱۳۴۶ به ایران بازگشت و در وزارت فرهنگ و هنر مشغول به کار شد و در مدت پنج سالی که در این وزارتخانه بود، هشت فیلم کوتاه و نیمه‌بلند ساخت.
"آوایی که عتیقه می‌شود" درباره یک لحافدوز دوره‌گرد، "آنسوی هیاهو" درباره نوجوانان ناشنوا و مدرسه باغچه‌بان، "پرستش" درباره مسجدشاه اصفهان و گردشگرانش، "سردی آهن" درباره محمد نصیری، قهرمان وزنه‌برداری، "فلوت" درباره شعبده‌باز پیری که به نوجوانان شعبده بازی می‌آموزد، "یک سرزمین، یک روز، یک راه" درباره کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سراسر ایران، "حاج مصورالمُلکی" درباره حاج مصورالملکی اصفهانی، هنرمند مینیاتوریست، حاصل این دوره است.
تصویر خسرو سینایی در جوانی
فیلم ۴۵ دقیقه‌ای "۲۵ سال هنر ایران" درباره نمایشگاه ۲۵ سال هنر ایران و نقاط مشترک و تضاد‌های هنرمندان رشته‌های مختلف هنری این کشور نیز برای وزارت فرهنگ و هنر ساخته شد، اما به گفته خودش "اجازه انتشار نیافت و بعد‌ها نابود شد. "
همچنین در همان سال‌ها، سینایی فیلم کوتاه "شرح حال" را ساخت که درباره مجسمه‌های آهنی ژازه طباطبایی بود و در جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کوتاه در کراکو لهستان در سال ۱۹۷۵ نمایش داده شد. او بعدا در سال ۱۳۷۶، با فیلم مستند-داستانی دیگری به نام "کوچه پائیز" بار دیگر به این هنرمند پرداخت و سرگذشت نگارخانه "هنر جدید" از اقدامات موثر ژازه طباطبایی را موضوع فیلم قرار داد.
اما سینایی پس از فعالیت در وزارت فرهنگ و هنر، در سال ۱۳۵۱ به عنوان تهیه‌کننده، فیلمنامه‌نویس، کارگردان و تدوینگر، به تلویزیون ملی رفت. او در مدت سه سالی که در تلویزیون بود آثار پراکنده‌ای نظیر دو قسمت از یک سریال ناتمام به عنوان "شما روی صفحه تلویزیون" و فیلم کوتاه "حسین یاوری" درباره یک نوازنده نابینای نی ساخت.
همچنین در همان سال‌ها، سینایی فیلم کوتاه "شرح حال" را ساخت که درباره مجسمه‌های آهنی ژازه طباطبایی بود و در جشنواره بین‌المللی فیلم‌های کوتاه در کراکو لهستان در سال ۱۹۷۵ نمایش داده شد. او بعدا در سال ۱۳۷۶، با فیلم مستند-داستانی دیگری به نام "کوچه پائیز" بار دیگر به این هنرمند پرداخت و سرگذشت نگارخانه "هنر جدید" از اقدامات موثر ژازه طباطبایی را موضوع فیلم قرار داد.
اما سینایی پس از فعالیت در وزارت فرهنگ و هنر، در سال ۱۳۵۱ به عنوان تهیه‌کننده، فیلمنامه‌نویس، کارگردان و تدوینگر، به تلویزیون ملی رفت. او در مدت سه سالی که در تلویزیون بود آثار پراکنده‌ای نظیر دو قسمت از یک سریال ناتمام به عنوان "شما روی صفحه تلویزیون" و فیلم کوتاه "حسین یاوری" درباره یک نوازنده نابینای نی ساخت.
از "مرثیه گمشده" تا "عروس آتش"
خسرو سینایی پس از انقلاب و در همان سال‌های ابتدایی جنگ مشغول تحقیق و نوشتن فیلمنامه "مرثیه گمشده" بود که پس از بیش از ده سال، کار آن در سال ۱۳۶۲ به پایان رسید. این فیلم ۹۵ دقیقه‌ای درباره آوارگان لهستانی است که در سال‌های جنگ دوم جهانی (۱۹۴۲- ۱۹۴۱) از سیبری به ایران آورده شدند. او بعدا در سال ۱۳۸۷ برای این فیلم نشان ویژه کشور لهستان را در حاشیه یک جشنواره سینمایی از دستان رییس‌جمهور این کشور دریافت کرد.
در همان سال‌های آغازین پس از انقلاب، خسرو سینایی فیلم "زنده باد" را در سال ۱۳۶۱ با مضمون انقلاب ساخت. داستان این فیلم درباره جوانی انقلابی است که در جریان تعقیب و گریز با مامورین ساواک، به خانه دوستش که آدم محافظه‌کاری است پناهنده می‌شود.
مضمون انقلاب در فیلم سینمایی "هیولای درون" محصول سال ۱۳۶۳ نیز ادامه داشت که این بار درباره سرنوشت یک مامور ساواک پس از انقلاب است. او به همراه یکی از دوستانش به روستایی دورافتاده پناه می‌برد تا به خارج از کشور بگریزد، اما سرانجام خودکشی می‌کند.
در سال‌های ۱۳۶۳ و ۱۳۶۴ دو فیلم سی دقیقه‌ای "سفر به تاریخ" و "ابرشهر پیر" را درباره نیشابور ساخت که به گذشته و حال این شهر می‌پردازد. سپس فیلم "یادداشت‌هایی بر سه سفر" را ساخت که درباره ماهیگیری در خلیج فارس بود.
فیلم سینمایی "یار در خانه و ... " که در سال ۱۳۶۶ ساخته شد، مضمونی هویتی و وطن‌پرستی دارد. سهراب، شخصیت اصلی این فیلم گمان می‌کند مادر و پدرش لهستانی‌اند، اما در پایان به این حدس نادرست خود پی می‌برد و مادرش را در خانه سالمندان می‌یابد.
اما جنگ ایران و عراق نیز بر دنیای سینمایی خسرو سینایی تأثیر گذاشت. فیلم سینمایی "در کوچه‌های عشق" (۱۳۶۹) که پس از این جنگ ساخته شد، درباره تردید‌های یک مهاجر آبادنی در تهران است که پس از جنگ، بین ماندن در پایتخت و بازگشت به شهرش، سرگردان است. این فیلم در سال ۱۹۹۱ در بخش "نوعی نگاه" جشنواره کن به نمایش درآمد.
فیلم داستانی "عروس آتش" در سال ۱۳۷۸ که فیلمنامه آن با همکاری حمید فرخ‌نژاد نوشته شد، از آثار مهم سینمای ایران در دهه هفتاد است. این فیلم به مشکلات زنان در جوامع سنتی ایران می‌پردازد: دختری از عشایر جنوب ایران که دانشجوی رشته پزشکی است، به استاد جوانش دل می‌بندد، اما محکوم است با پسرعموی بی‌سواد و ماهیگیرش ازدواج کند.
این فیلم در هجدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، جوایزی را به دست آورد؛ در چهارمین جشن سینمای ایران نیز بهترین فیلم شد و در جشنواره بین‌المللی فیلم کارلووی واری جایزه‌ای گرفت.
سینایی در سال ۱۳۸۰ فیلمی مستند با عنوان "عبور از نمی‌دانم" درباره محمدابراهیم جعفری، نقاش، شاعر و استاد دانشگاه تهران ساخت. مستند "میان سایه وفور" نیز در همین سال بر اساس سه تابلوی فرخ اصولی، دیگر نقاش ایرانی ساخته شد.
اما یکی از کار‌های سینایی در پیوند با ادبیات معاصر ایران، فیلم مستند-داستانی "گفتگو با سایه" است که بر اساس فیلمنامه‌ای مشترک با حبیب احمدزاده در سال ۱۳۸۴ ساخته شد. این اثر بر اساس فیلم‌هایی است که صادق هدایت، نویسنده مشهور ایرانی، دیده بود و همچنین تحقیقاتی است که احمدزاده انجام داده است.
در سال ۱۳۹۳ نیز فیلم مستند "جزیره رنگین" را ساخت که بر اساس تلاش‌های احمد نادعلیان، هنرمند ایرانی در جزیره هرمز است. او به زنان و دختران این جزیره یاد داده بود که چگونه با شن‌های رنگی این جزیره روی شیشه نقاشی کنند و به گردشگران بفروشند.
در همان سال‌های آغازین پس از انقلاب، خسرو سینایی فیلم "زنده باد" را در سال ۱۳۶۱ با مضمون انقلاب ساخت. داستان این فیلم درباره جوانی انقلابی است که در جریان تعقیب و گریز با مامورین ساواک، به خانه دوستش که آدم محافظه‌کاری است پناهنده می‌شود.
مضمون انقلاب در فیلم سینمایی "هیولای درون" محصول سال ۱۳۶۳ نیز ادامه داشت که این بار درباره سرنوشت یک مامور ساواک پس از انقلاب است. او به همراه یکی از دوستانش به روستایی دورافتاده پناه می‌برد تا به خارج از کشور بگریزد، اما سرانجام خودکشی می‌کند.
در سال‌های ۱۳۶۳ و ۱۳۶۴ دو فیلم سی دقیقه‌ای "سفر به تاریخ" و "ابرشهر پیر" را درباره نیشابور ساخت که به گذشته و حال این شهر می‌پردازد. سپس فیلم "یادداشت‌هایی بر سه سفر" را ساخت که درباره ماهیگیری در خلیج فارس بود.
فیلم سینمایی "یار در خانه و ... " که در سال ۱۳۶۶ ساخته شد، مضمونی هویتی و وطن‌پرستی دارد. سهراب، شخصیت اصلی این فیلم گمان می‌کند مادر و پدرش لهستانی‌اند، اما در پایان به این حدس نادرست خود پی می‌برد و مادرش را در خانه سالمندان می‌یابد.
اما جنگ ایران و عراق نیز بر دنیای سینمایی خسرو سینایی تأثیر گذاشت. فیلم سینمایی "در کوچه‌های عشق" (۱۳۶۹) که پس از این جنگ ساخته شد، درباره تردید‌های یک مهاجر آبادنی در تهران است که پس از جنگ، بین ماندن در پایتخت و بازگشت به شهرش، سرگردان است. این فیلم در سال ۱۹۹۱ در بخش "نوعی نگاه" جشنواره کن به نمایش درآمد.
فیلم داستانی "عروس آتش" در سال ۱۳۷۸ که فیلمنامه آن با همکاری حمید فرخ‌نژاد نوشته شد، از آثار مهم سینمای ایران در دهه هفتاد است. این فیلم به مشکلات زنان در جوامع سنتی ایران می‌پردازد: دختری از عشایر جنوب ایران که دانشجوی رشته پزشکی است، به استاد جوانش دل می‌بندد، اما محکوم است با پسرعموی بی‌سواد و ماهیگیرش ازدواج کند.
این فیلم در هجدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، جوایزی را به دست آورد؛ در چهارمین جشن سینمای ایران نیز بهترین فیلم شد و در جشنواره بین‌المللی فیلم کارلووی واری جایزه‌ای گرفت.
سینایی در سال ۱۳۸۰ فیلمی مستند با عنوان "عبور از نمی‌دانم" درباره محمدابراهیم جعفری، نقاش، شاعر و استاد دانشگاه تهران ساخت. مستند "میان سایه وفور" نیز در همین سال بر اساس سه تابلوی فرخ اصولی، دیگر نقاش ایرانی ساخته شد.
اما یکی از کار‌های سینایی در پیوند با ادبیات معاصر ایران، فیلم مستند-داستانی "گفتگو با سایه" است که بر اساس فیلمنامه‌ای مشترک با حبیب احمدزاده در سال ۱۳۸۴ ساخته شد. این اثر بر اساس فیلم‌هایی است که صادق هدایت، نویسنده مشهور ایرانی، دیده بود و همچنین تحقیقاتی است که احمدزاده انجام داده است.
در سال ۱۳۹۳ نیز فیلم مستند "جزیره رنگین" را ساخت که بر اساس تلاش‌های احمد نادعلیان، هنرمند ایرانی در جزیره هرمز است. او به زنان و دختران این جزیره یاد داده بود که چگونه با شن‌های رنگی این جزیره روی شیشه نقاشی کنند و به گردشگران بفروشند.
۰
