نورعلی برومند؛ احیاگر موسیقی اصیل ایرانی

استاد نورعلى برومند در باغ منزل اميريه

نورعلی برومند استاد موسیقی و نوازنده چیره‌دست انواع سازهای سنّتی ایرانی به شمار می‌رفت که نقش بسزایی در تکامل و انتقال موسیقی به نسل‌های بعد از خود داشت. وی در حفظ و اشاعه ردیف موسیقی سنتی تلاش‌های ارزنده‌ای کرد به گونه‌ای که بسیاری او را احیاگر موسیقی اصیل ایرانی می‌دانند.

دوام و قوام موسیقی ایرانی مدیون افرادی است که از سال‌های گذشته تاکنون با خدمات بی بدیل خود به این هنر در حفظ و گسترش آن کوشیده اند. نورعلی برومند از جمله آن بزرگان است که نقش کلیدی و بسیار ارزشمندی را در انتقال اصولی و صحیح شیوه‌های موسیقی سنتی ایران به نسل‌های بعدی داشت و عمر گرانبهای خود را صرف آموزش و تحقیق در حوزه موسیقی کرد.

این هنرمند نامدار، عامل انتقال میراث گرانبهای گذشته به هنرمندان امروز بود و وی را باید احیاگر موسیقی اصیل ایرانی دانست.

فعالیت‌های تاثیرگذار برومند در این عرصه و پرورش شاگردان و چهره‌های شاخصی مانند محمد رضا شجریان، پرویز مشکاتیان، حسین علیزاده، محمدرضا لطفی، ناصر فرهنگ فر، شهرام ناظری، جلال ذوالفنون و... او را به یکی از افراد ماندگار و ستون‌های موسیقی در ایران تبدیل کرده است، بنابراین بسیاری از اساتید بزرگ موسیقی امروز ایران، مدیون مشق‌های نورعلی برومند هستند.

نورعلی برومند در ۱۲۸۵ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود از همان دوران کودکی و وقتی که تنها هفت سال داشت، آموزش موسیقی را با گرفتن ضرب آغاز کرد.

یکی از دلایلی که باعث شد تا وی از همان دوران کودکی پا به این عرصه بگذارد، میرزا عبدالوهاب خان برومند جواهری پدر وی بود که به موسیقی علاقه خاصی داشت به همین دلیل هنرمندانی مانند درویش خان، میرزا حبیب سماع حضور، حسین خان اسماعیل زاده و سید حسین طاهرزاده به منزل ایشان رفت و آمد داشتند و این افراد باعث شکوفایی استعداد نورعلی برومند شدند. (۱)

برای نمونه برومند از ۱۳ سالگی به مدت سه سال آموزش تار را نزد درویش خان و ردیف مقدماتی وی را فرا گرفت. از دیگر اساتید وی که در راه تکامل موسیقی به برومند کمک شایانی کردند، می‌توان به صمصام الدوله، ابوالحسن صبا، حبیب سماعی، رضا روانبخش، عبدالله دوامی، اسماعیل قهرمانی، حاج محمد ایرانی و سیدحسین طاهر زاده اشاره کرد.

برومند در خصوص آموزش موسیقی نزد اساتید بزرگ آن دوران گفته بود: «استاد مطلع و سرشناسی در مملکت نبوده است که از محضرش استفاده نکند یا از شاگردی اش بهره‌مند نشود.» بعد از فراگرفتن موسیقی در ۱۸ سالگی برای تحصیل به برلین رفت در آنجا به تدریج با موسیقی غربی آشنا و علاقمند شد و پیانو را در آنجا آموخت، وی علاوه بر موسیقی، رشته پزشکی را در آلمان به عنوان رشته تحصیلی خود انتخاب کرد.

این هنرمند نامدار از ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ خورشیدی به مطالعه و آموزش موسیقی پرداخت و در کنار آن به دلیل تسلط به زبان آلمانی به صورت پاره وقت در مدارس و دانشکده‌ها تدریس می‌کرد. برومند همچنین در نواختن تار، سه تار، سنتور، تنبک و کمانچه مهارت داشت و ردیف موسیقی ایرانی را نیز نزد حبیب سماعی، موسی معروفی و اسماعیل قهرمانی فرا گرفت.

وی به دلیل استعداد و هوش سرشار خود در یادگیری ساز‌های گوناگون و پایه‌گذاری‌های جدید در آموزش موسیقی نقش بسزایی در موسیقی ایرانی داشت به همین دلیل بود که در ۱۳۴۴ خورشیدی زمانی که دانشگاه تهران آموزش موسیقی ایرانی را آغاز کرد، توسط مهدی برکشلی به عنوان استاد ردیف دعوت به کار شد.

در آنجا او ردیف موسیقی را به صورت شفاهی به شاگردان آموزش می‌داد تا این که در ۱۳۴۸ خورشیدی به درجه استادی نائل شد. (۲)

یکی از ویژگی‌های این موسیقی دان توانا، تعصب در سنت گرایی بود اگرچه این ویژگی هیچ گاه نمی‌تواند ارزش خدمات وی را در حفظ و اشاعه ردیف موسیقی سنتی نفی کند و تاثیرگذاری او در موسیقی کلاسیک ایرانی بر همگان آشکار است، اما او می‌توانست همانند استاد خود درویش خان نگاه گسترده تری به جهان امروز و نیاز‌های موسیقایی جامعه ایران داشته باشد.

محمدرضا شجریان که یکی از شاگردان پرآوازه وی بود در کتاب "راز مانا" در خصوص شدت تعصب سنت گرایانه برومند روایتی را نقل کرده و گفته است: استاد برومند به کنسرت ارکستر سمفونیک تهران در کاخ گلستان دعوت شده بوده تا قطعه‌ای را بشنود که بر روی غزلی از حافظ نهاده شده و "حسین سرشار"، خواننده باریتون اپرای تهران آن را می‌خوانده است.

نور علی خان به محض شنیدن قطعه، خشمگین شده و از شجریان خواسته که او را به خانه برساند و در راه گفته است: «این‌ها حافظ را هم مسخره کرده اند!»؛ بنابراین او آگاهانه با درآمیختن موسیقی غربی با سنتی ایران کاملا مخالف بود و معتقد بود: «اگر قرار است موسیقی ما تغییری پیدا کند، این کار باید به تدریج و در مسیر تاریخی آن صورت گیرد.» (۳)

از آثاری که از این آوازشناس بزرگ به جا مانده می‌توان به ضبط ردیف‌های میرزا عبدالله اشاره کرد. ردیف میرزاعبدالله یکی از منابعِ اصلیِ آموزشِ ردیف در موسیقی ایرانی محسوب می‌شود. این ردیف در اصل بنا بر ساختار و تکنیک‌های نوازندگی سه‌تار شکل گرفته است، اما با محور قراردادن آن توسط نورعلی برومند برای دیگر ساز‌های موسیقی دستگاهی نیز مورد استفاده قرارگرفت.

در واقع آشنایی برومند با اسماعیل قهرمانی از موسیقی دانان نامدار باعث شد تا همکاری‌های متقابلی پیش آید. در این همکاری، قهرمانی ردیف‌ها را نواخته و برومند به ضبط آن‌ها مبادرت می‌ورزید، همین مهم باعث شد تا برومند ردیف‌های ایشان را با ویرایشی نو روایت کند.

خود در این باره می‌گوید: «مرحوم قهرمانی به طور مرتب نزد ما می‌آمد و به ضبط ردیف‌ها می‌پرداختیم. باید بگویم در آن موقع قهرمانی بسیار پیر بود و مضرابش به سختی شنیده می‌شد، من با ممارست فراوان، گوشه‌های تنظیمی را بازسازی کردم و نواختم که همان ردیف میرزا عبدالله است.»

ضبط ردیف آوازی برپایه روایت سید حسین طاهر زاده و کتابی با عنوان ردیف سازی موسیقی ایرانی به قلم ایشان که توسط ژان دورین، موسیقی دان و خاورشناس فرانسوی نت نویسی شد و در۱۳۷۰خورشیدی توسط پیروز سیار به فارسی ترجمه شد، از دیگر آثار وی به شمار می‌رود.

همچنین نواخته‌های برومند مجموعه‌ای است از سه اجرای آزاد وی که به ترتیب با ساز‌های سه‌تار، تار و سنتور نواخته شده است. علاوه بر این موارد، برومند در طول دوره حیات هنری خویش خدمات شایانی از جمله، تاسیس بخش موسیقی سنتی گروه موسیقی دانشکده هنر‌های زیبا، حضور در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی، همکاری با مرحوم روح الله خالقی در تدوین کتاب سرگذشت موسیقی ایران، تشکیل آزمون باربد، ضبط ردیف‌های طاهرزاده، جمع آوری تصنیف‌ها و اشعار قدیمی و ضبط آن را در کارنامه خود دارد.

در ۱۳۹۷ خورشیدی کتابی به اسم ردیف میرزا عبدالله برای تار بر پایه اجرای نورعلی برومند توسط حسین مهرانی نوشته شد، این اثر که موسسه فرهنگی هنری «ماهور» آن را منتشر کرد، دارای ۲ بخش بود که در بخش اول به نظریات و تئوری مؤلف در زمینه‌های مختلفِ مبانی و تجزیه و تحلیل می‌پردازد.

بخش دوم شامل نت‌نگاری و تجزیه و تحلیل گوشه‌های ردیف است که در آن به نگارش دقیق ریتم، علایم سرکلید و متغیر‌ها در متن گوشه‌ها، سرعت قطعات ضربی و دینامیک (شدت و ضعف جمله‌ها)، اگوگیک (شامل تند و کند شدن جمله‌ها در متن گوشه‌ها)، تأکید‌ها (آکسان‌ها)، جمله‌بندی‌ها و دسته‌بندی‌ها و همچنین نگارش دقیق مضراب‌ها و انگشت‌گذاری‌ها پرداخته شده است.

همچنین برومند به دعوت "برونو نتل، اتنوموزیکولوگ آمریکایی" به ایلینویز رفت و در یک دوره کوتاه مدت به معرفی موسیقی دستگاهی ایرانی پرداخت و بخش‌هایی از موسیقی ردیف را در آنجا ضبط کرد که هم اکنون در آرشیو دانشگاه ایلینویز موجود است.

کتاب «هزاردستان؛ انگاره موسیقی ایران» براساس سمینار نورعلی برومند در دانشگاه ایلینویز آمریکا، نوشته محسن محسنی از طرف انتشارات سوره مهر منتشر شده است. این کتاب تزی علمی پژوهشی و کاربردی در آواز ایرانی محسوب می‌شود که براساس سمینار برومند در دانشگاه ایلینویز آمریکا درباره ارتباط آواز هزاردستان و موسیقی ایرانی طی دو آنکدوت کلی سونوریته و آرتیکولاسیون و تأثیرات آن در خوانندگان و نوازندگان موسیقی ایرانی نگاشته شده است.

بررسی و تحلیل انگاره‌های تحریری و برخی ویژگی‌های سبکی استادان بزرگ آواز و ساز در موسیقی ایران از نظر صدادهی و جمله‌بندی و مقایسه آن با عناصر موجود در طبیعت یعنی آواز بلبل از جمله ارکان اصلی این پژوهش است که در نتیجه آن می‌تواند ضمن معرفی بیشتر موسیقی ایرانی، دریچه‌هایی در جهت تنوع تحریری آواز ایرانی بگشاید.

این موسیقیدان نامدار سال‌ها از ناراحتی چشم رنج می‌برد و در اواخر عمر نابینا شد. سرانجام وی بعد از سال‌ها خدمت رسانی به موسیقی ایرانی در ۳۰ دی ۱۳۵۵ دیده از جهان فروبست و در آرامگاه ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.

منابع:
۱- روح‌الله خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، تهران ۱۳۵۳ ش، ص۴۹۹-۵۰۱،
۲- محمدرضا لطفی، «نورعلی برومند، استاد برجسته گروه موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران»، چیستا، دوره ۲، ش ۵ (دی ۱۳۶۱)؛ ص۵۹۲،
۳- برای اطلاعات بیشتر ر. ک مقاله نورعلی برومند، گنجینه موسیقی ایرانی، به روایت اسناد، نوشته علیرضا اسماعیلی، گلستان هنر بهار ۱۳۸۸ شماره ۱۵

عکاس: مراد برومند