ابر‌های ماژالانی، از نام گذاری تا اکتشاف

فرادید| ابر‌های ماژلانی، یک جفت کهکشان کوتوله‌ی نامنظم هستند که میلیارد‌ها سال پیش، توسط جاذبه ی راه شیری جذب این کهکشان شدند و به دور آن می‌گردند و اکنون راه شیری به آرامی در حال بلعیدن آن‌ها به روشی شبیه بورگ‌ها (انسان نما‌های سایبرنتیک سریال پیشتازان فضا) است. راه شیری این فرآیند را با بلعیدن هاله‌ی گازی اطراف آن‌ها که همان نوار ماژلانی نام دارد؛ آغاز کرده است.

ابر‌های ماژلانی در آسمان نیمکره جنوبی قابل مشاهده هستند و قرن هاست که منظره‌ای چشمگیر را در آسمان شب برای ساکنان این نقطه از زمین رقم زده اند. فردینان ماژلان دریانورد پرتغالی قرن ۱۶ و همکارانش در نخستین سفرشان در سال ۸۹۸ شمسی (۵۰۰ سال پیش) به دور سیارهی زمین به بررسی و رصد آسمان نمیکردی جنوبی پرداختند؛ نتیجه این بررسی‌ها یافتن دو جرم ابر مانند بود که با چشم غیر مسلح به راحتی مشاهده میشود و امروزه منجمان آماتور، این دو ابر را به افتخار کاشفان اولیه اش، ابر‌های ماژلانی خطاب می‌کنند.

اما این ابر‌ها را از ابتدا چنین نمینامیدند؛ آن‌ها در گذشته نام‌های دیگری داشتند که به تاریخچه رصد و ثبت آن‌ها توسط کاوشگرانی که به نیمکره جنوبی راه پیدا کرده اند، اشاره دارد. تحقیقات جدیدی که تحت عنوان مقاله «تاریخچه ابر‌های ماژلانی و کاوش اروپائیان در نیمکره جنوبی» منتشر شده است، به بررسی این تاریخچه می‌پردازد. سنگ نگاره‌ها و نقاشی‌های سنگی در شیلی نشان میدهد که ساکنان و بومیان نیمکره جنوبی ابر‌های ماژلانی را مشاهده کرده بودند و تلاش بر ثبت آن‌ها داشتند، همچنین در متون کهن اسلامی نیز به این ابر‌ها اشاره شده است.

این در حالی است که در عصر اکتشافات با وجود اینکه هر کشتی بادبانی یک ستارہ شناس و ناوبر (راهیاب) با خود به همراه داشت، اما گزارش مکتوبی مبنی بر مشاهده این ابر‌ها ثبت نکردند، این بدین معنا بود که احتمالا آن‌ها متوجه حضور این ابر‌ها در آسمان نمیکره جنوبی نشده بودند؛ اولین گزارش‌ها از مشاهده این ابر‌ها نخستین بار توسط مازلان نوشته شده است. آنتونیو پیگافتا نویسنده کتاب سفرنامه مازلان در این باره نوشته است: «آسمان جنوبگان هیچ ستار‌هایی از قدر شمالکان ندارد، اما ما ستاره‌های زیادی را مشاهده کردیم که یکجا جمع شده اند، آن‌ها شبیه دو سحابی هستند که کمی با یکدیگر فاصله دارند و فضای فاصله میانشان تاریک است.»

مایکل دنیفلد، نویسنده، در مقاله خود می‌گوید که احتمالا به دو دلیل گزارشات مکتوب کمی وجود دارد؛ دلیل اول این است که ناوبران در آسمان جنوبگان به دنبال چیزی مانند ستاره قطبی آسمان شمالگان بودند که بتوانند از آن برای اندازه گیری عرض جغرافیایی خود استفاده کنند. درنتیجه ابر‌های ماژلانی جزو اجرامی که آن‌ها قصد رصدشان را داشتند، نبودند. دومین دلیل، پنهان نگه داشتن گزارشات سفر‌های دریایی است، چرا که در آن زمان قدرت‌های اروپایی با یکدیگر رقابت می‌کردند و به همین خاطر اطلاعات ارزشمند را برای خود نگه می‌داشتند.

از آنجا که بومیان منطقه با هیچ زبان نوشتاری آشنا نبودند، اکثر سنگ نگاره‌های موجود صرفا تصویری از آسمان شب هستند و توضیحی ندارند، آن‌ها دانسته‌های خود را شفاهی به یکدیگر منتقل می‌کردند و طبق همین افسانه‌های شفاهی، مردمان توپی۔گورانی سرخپوستان ساکن برزیل در منطقه ریودوژانیرو بر این باور بودند که ابر‌های ماژلانی شبیه چشمه هستند و ابر ماژلانی بزرگ را به یک خوک خرطوم دراز و ماژلانی کوچک را به یک خوک تشبیه می‌کردند که در حال نوشیدن آب از چشمه اند؛ مردم ماپوچه در شیلی ابر‌ها را به برکه‌های آب شباهت داده بودند. آن‌ها بر این باور بودند که «در ابتدا سه برکه وجود داشته که یکی از آن‌ها یعنی گونی زغال خشک شده است و دومین برکه یا همان ابر ماژلانی کوچک نیز در حال خشک شدن است و زمانی که سومین برکه یا ابر ماژلانی بزرگ شروع به خشک شدن کند، آن زمان پایان جهان خواهد بود.» گونی زغال در این جا به سحابی گونی زغال اشاره دارد که یک سحابی تاریک و گسترده است که زیر بازو‌های صورت فلکی صلیب جنوبی خودنمایی می‌کند و جالب اینجاست که به این سحابی ابر سیاه ماژلانی هم گفته می‌شود.

نخستین بار اعراب بودند که به طور سیستماتیک به سمت جنوب سفر کردند، آن‌ها از سواحل شرقی افریقا مستقیما به هند سفر کردند و در طی این مسیر از چندین ستاره در آسمان نمیکره جنوبی برای مسیریابی استفاده کردند، اما ابر‌های ماژلانی جزء این علائم راهنما نبودند. منابع دریانوردی متعددی از آن زمان وجود دارد که توسط اعراب و ایرانیان گردآوری شده است، اسکو دوگاما جهانگرد پرتغالی هنگام عبور از اقیانوس هند از همین منابع استفاده کرد. چینی‌ها نیز می‌توانستند ابر‌ها را طی سفرشان از مسیر هند به جهان عرب ببینند. اما به دلیل قطع روابط چین در حدود سال‌های ۸۱۴ - ۸۰۴، امپراطور چین دستور داد تا تمامی گزارشات سفر‌ها به هند را از بین ببرند؛ بنابراین ما هرگز گزارشی مبنی بر مشاهدات آن‌ها را نخواهیم یافت. اولین اشاره یک کاشف غربی، در سال ۸۸۰ توسط آمریگو وسپوچی کاشف و نقشه نگار ایتالیایی صورت گرفت و ۱۵ سال بعد آندره کورسالی، کاوشگر ایتالیایی به کوچین در سواحل جنوب غربی هند سفر کرد. او دو نامه در توصیف تجربیات خود و آسمان جنوب نوشت. به گفته دنیفلد، این اولین گزارش واضح از ابر‌های مازلانی بود. دنفیلد سفر‌های زیادی را توسط کاوشگران اروپایی به نیمکره جنوبی بازگو می‌کند، آن هم در زمانی که آن‌ها به طور جدی شروع به ترسیم آسمان کردند، اگرچه در ابتدا به جای مازلان از نام‌های علمی قبلی استفاده شده است.

سرانجام در سال ۱۰۵۸ ادموند هالی Nubecula Major ۹ و Nubecula Minor بر اساس مشاهدات خود در جزیره سنت هلنا، فهرست ستارگان نیمکره جنوبی را منتشر کرد که نشان می‌دهد ستاره شناسان هنوز ابر‌ها را نوبکولای کوچک و بزرگ می‌نامیدند، با این وجود او به این موضوع اشاره می‌کند که ملوانان آن‌ها را ابر‌های ماژلانی می‌نامیدند. سرانجام این گزارشات به دست اخترشناسان مدرنتری همچون هرشل می‌رسد، هرشل نخستین فردی است نام ابر‌های مازانی را نیز برای آن‌ها به کار Nubecula Minor که در یک نشریه علمی در کنار نام‌های علمی‌ می‌برد. در حال حاضر ما ابر‌های ماژلانی را به همین نام خطاب می‌کنیم و نام علمی آن‌ها به ندرت شنیده می‌شود، این درحالیست که امروزه اطلاعات ما از آن‌ها دقیق‌تر از آن چیزی است که دریانوردان باستان تصور می‌کردند.

منبع:universetoday