بحران سال آبی جاری در ایران

مهدی زارع | با وقوع سیلاب‌های بهار ۱۳۹۸، متوسط بارندگی‌های کشور در سال آبی ۹۸- ۹۷ به ۳۴۲ میلی‌متر رسید که رکورد پربارش‌ترین سال را در ۵۰ سال گذشته زد. هرچند در سال آبی بعدی ۹۸-۹۹ با میزان بارش ۳۱۷ میلی‌متر باز هم نسبت متوسط ۵۰ ساله (حدود ۲۵۰ میلی‌متر) بیشتر بود.

در سال آبی جاری بارش‌ها با کاهش محسوسی مواجه شده و متوسط بارش (مهر ماه ۹۹ تا پایان شهریور ۱۴۰۰) کمتر از متوسط ۵۰ ساله پیش‌بینی شده است.

قائم‌مقام وزیر نیرو در سال ۱۳۹۵ اعلام کرد: در دهه‌های پیش مطابق آمارها، کشور ما از ۱۳۰ میلیارد مترمکعب منابع آب زیرزمینی برخوردار بود، اما در ۲۰ سال گذشته منابع آب تجدیدشونده به ۱۱۰ میلیارد مترمکعب و در ۶ سال گذشته به کمتر از ۱۰۰ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.

سرانه مصرف آب شرب در شهر تهران ۲۴۰ لیتر بر ثانیه در شبانه‌روز به ازای هر نفر است. این سرانه در کشور ۱۷۰ لیتر بر ثانیه است. سرانه مصرف شهر تهران در تابستان تا ۳۱۰ لیتر بر ثانیه در شبانه‌روز نیز می‌رسد. شهر تهران به طور متوسط روزانه ۳۷ هزار لیتر بر ثانیه آب مصرف می‌کند که این رقم در تابستان به بیش از ۴۴ هزار لیتر بر ثانیه خواهد رسید.

درصد سهم آب زیرزمینی در حجم آب شیرین بدون یخچال دنیا بیش از ۹۶ درصد و در حد ۸.۳ میلیون کیلومتر مکعب است. منابع آب زیرزمینی غیرقابل تجدید حدود ۱.۵ میلیون کیلومتر مکعب هستند. امروزه با برداشت جهانی ۷۰۰ - ۶۰۰ کیلومتر مکعب در سال، آب‌های زیرزمینی به بیشترین استخراج شده ماده جهان تبدیل شده است.

در سطح جهان زندگی بیش از ۲ میلیارد نفر به این کار وابسته است. حدود ۶۰ درصد از آب‌های زیرزمینی برداشت شده در کشاورزی استفاده می‌شود. بقیه تقریبا به طور مساوی بین بخش‌های داخلی و صنعتی تقسیم می‌شود.

آب‌های زیرزمینی تنها منبع آب آشامیدنی در مناطق خشک و سفره‌های زیرزمینی عمیق تنها منبع قابل استفاده در برابر خشکسالی، سیل، سونامی و سایر مخاطرات طبیعی است. آب زیرزمینی یک عامل تسهیل‌کننده بزرگ برای تحولات اجتماعی و اقتصادی است. ۷۰ درصد از منابع آب آشامیدنی اتحادیه اروپا و ۸۰ درصد منابع آب روستایی در جنوب صحرای آفریقا به آب زیرزمینی بستگی دارد.

ذخیره سالانه و فصلی آب زیرزمینی فعلی به میزان بارندگی در سال‌های گذشته بستگی دارد. هنگامی که میزان بارندگی روندی نزولی دارد، روند نوسانات ذخیره آب زیرزمینی بیشتر تحت اثر بارش قرار می‌گیرد. علاوه بر روند زمانی، الگوی شاخص پوشش گیاهی به میزان تغییرات ذخیره آب زیرزمینی بستگی دارد.

کمترین میزان شاخص پوشش گیاهی در حوزه‌های آبریز مرکزی ایران در سال ۱۳۹۵ همزمان با کمترین میزان ذخیره آب و میزان شارژ زیرزمینی (۲۷ تا ۳۶ سانتی‌متر) بوده است. تخلیه سریع سفره‌های زیرزمینی در سراسر جهان موجب نگرانی فزاینده‌ای شده است. ایران کشوری است که در طول تاریخ به منابع آب زیرزمینی متکی بوده است.

توسعه، در دهه‌های اخیر با کاهش تدریجی سطح آب سفره‌های زیرزمینی روبه‌رو شده است. در سراسر کشور سیاست‌های بهره‌برداری از آب زیرزمینی و اقدامات برای کنترل برداشت تا حد زیادی بازیابی نشده‌اند. برداشت بیش از حد از آب زیرزمینی در ایران نشان می‌دهد که چگونه فن سالاری حاکم، سیاستگذاری کوتاه‌مدت و قانونگذاری عوام‌گرایانه با یکدیگر مرتبط هستند.

در ایران استفاده از آب‌های زیرزمینی بر پایه سوءمدیریت در سطح ملی و برداشت بیش از حد در سطح محلی انجام شده است. در بسیاری از مناطق ایران، فشار توسعه کشاورزی باعث کمبود آب‌های سطحی شده است. رشد تقاضای سالانه برای تأمین آب باعث ایجاد برخی مشکلات زیست محیطی شده است، زیرا نفوذ کافی آب به سفره‌های زیرزمینی وجود ندارد که باعث افزایش مداوم ارتفاع سطح مخزن آب زیرزمینی شود.

بیشتر سفره‌های زیرزمینی در ایران تحت اثر فعالیت‌های انسانی قرار دارند و کاهش برداشت انسان می‌تواند به تغییر رژیم در برخی از سفره‌های آب زیرزمینی کمک کند. به دلیل برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی در بسیاری از سفره‌های زیرزمینی مهم داخل ایران، فرونشست زمین با سرعت‌های مختلفی اتفاق می‌افتد. فرونشست با میزان حدود ۱۰ سانتی‌متر در سال در محدوده سمنان رخ می‌دهد.

مناطقی با نرخ فرونشست زیاد بین شهرک صنعتی و شهر سمنان در ناحیه میزان بالای افت آب زیرزمینی قرار دارند. به دلیل برداشت شدید آب زیرزمینی در نتیجه صنعتی شدن و شهرنشینی، حداکثر افت سالانه سطح آب زیرزمینی با ۱۲۳ سانتی‌متر در سال شناسایی شده است.

بر پایه آنکه گسل‌های فعال در نزدیکی سکونتگاه‌های مهم ایران -مانند سمنان- وجود دارند، تغییرات مکانیکی در اثر افت سطح آب زیرزمینی و فرونشست زمین می‌تواند به تحریک لرزه‌خیزی در گسل‌های همان منطقه (مانند سمنان) بینجامد.

ازسوی دیگر با توجه به شکنندگی اکوسیستم‌های خشک و افزایش جمعیت سمنان، افزایش جمعیت در چنین پهنه‌هایی با افزایش معرضیت جمعیت آسیب‌پذیر و درنهایت به به افزایش ریسک در این نواحی می‌انجامد. تنوع آب و هوا ممکن است با خشکسالی مکرر هیدرولوژیکی به دلیل تغییر الگو و شدت بارش، اضافه آب آب زیرزمینی را تحت‌تاثیر قرار دهد و درنتیجه باعث اضافه برداشت آب زیرزمینی شود.

علاوه بر این، اثرات انسانی (به عنوان مثال افزایش استفاده از آب به دلیل رشد جمعیت، شهرنشینی و تغییر کاربری اراضی) وضعیت را تشدید کرده و اثر‌های اضافه برداشت را تشدید می‌کند. مدیریت انطباقی منابع آب که در برنامه‌های حاکمیت جامع منابع آب باید قرار گیرد تا فرصت‌هایی را برای کاهش اثر فشار‌های انسانی بر منابع آب زیرزمینی فراهم کند.