ابوالفضل بیهقی؛ پدر نثر فارسی

ابوالفضل بیهقی ادیب، پژوهشگر و پدر نثر فارسی است که نام او در آسمان ادب این سرزمین می‌درخشد. او با نگارش تاریخ بیهقی، مهمترین منبع تاریخی دوران غزنوی را رقم زد و میراث ماندگاری برای قوام‌بخشی به هویت این مرز و بوم بر جای گذاشت.

ادبیات بیانگر ارزش‌ها، معیار‌ها و ویژگی‌هایی است که زندگی فردی و جمعی بر محور آن می‌چرخد و نقد و بررسی آثار ادبی نیز نمی‌تواند به دور از آن ارزش‌ها و معیار‌ها باشد. در واقع نقد و بررسی آثار ادبی با تمام تنوع و خصوصیات آن به نوعی درس زندگی است. در میان بزرگان دنیای ادب می‌توان به ابوالفضل بیهقی اشاره کرد که به ادیب دوستدارانش می‌گوید: «بنای برافراشته اش تا آخر روزگار باقی خواهد ماند.»

زندگی ابوالفضل بیهقی
ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی در حارث آباد بیهق یا سبزوار قدیم چشم به جهان گشود. پدرش او را از همان دوران کودکی در نیشابور به دانش ‏اندوزی واداشت. خانواده وی با بزرگان روزگار خویش نشست و برخاست داشتند. ابوالفضل که از دریافت و هوشمندی ویژه ‏ای برخوردار بود و به کار نویسندگی عشق می‏ ورزید، در جوانی از نیشابور به غزنین رفت و جذب کار نگارش دیوان شد و با علاقه و استعداد بی نظیری که داشت، بزودی به دستیاری خواجه ابونصر مشکان صاحب دیوان رسالت محمود غزنوی برگزیده شد.

از آغاز زندگی بیهقی اطلاعات زیادی در دست نیست. چون به نوجوانی رسید در «دیوان رسالت» سلطان محمود غزنوی که ادیب و دبیر بزرگی، چون بونصرمشکان ریاست آن را بر عهده داشت، به شاگردی پرداخت. بیهقی شخصی مورد اعتماد بود و خطی خوش داشت.

از این رو اجازه داشت، بسیاری از نامه‌ها و اخبار و احوال حکومت‌ها و شاهان را رؤیت کند و به گفته خودش «و این اخبار بدین اشباع که می‌خوانم از آن است که در آن روزگار معتمد بودم و به چنین احوال کسی از دبیران واقف نبودی مگر استادم، بونصر». (۱)

تاریخ بیهقی
تاریخ بیهقی یکی از بی نظیرترین منابع تاریخی است که از نظر علم جغرافیا نیز منبعی ارزشمند به شمار می‌آید. بیهقی پس از درگذشت مشکان از کاردانی و رنج سی ساله استاد خود در کار دیوانی یاد می‌کند و دراین باره می‌نویسد: «و باقی تاریخ، چون گذشت که نیز نام بونصر نبشته نیاید در این تالیف، قلم را لختی بگریانم ... پس به سر تاریخ باز شوم». در واقع این کتاب نمودار جامع و کم نظیری از اوضاع و احوال غزنویان هم محسوب می‌شود.

کمتر پدیده‌ای از زندگی مردم آن دوره می‌توان یافت که از دید تیزبین مؤلف این کتاب پنهان مانده باشد. از چهار جلد اول تاریخ بیهقی که درباره روزگار باستان و دوران پیش از غزنویان بوده تنها مطالبی اندک در «زبده‌التواریخ» بر جای مانده است.

این اثر سترگ در حوزه تاریخ‌نگاری، داستان‌نویسی، اندیشه، ادبیات و شیوه نگارش فارسی، نگاه خردمندانه به هستی و اتفاقات آن، کتابی قابل توجه است. تاریخ بیهقی، شاهنامه نثر فارسی و بیانگر شایستگی زبان فارسی در حوزه نگارش و پژوهش است. شیوه تاریخ‌نگاری بیهقی می‌تواند سر فصل تاریخ‌نگاری علمی ایرانیان باشد و پژوهشگران ما بر پایه آن بنگارند و آن را سر لوحه کار خود قرار دهند. (۲)

نثر فارسی و شیوه بلاغت تاریخ بیهقی
تاریخ بیهقی از شاهکار‌های ادب فارسی به شمار می‌رود. یکی از چند کتاب معدودی که از نثر فارسی پیش از مغول مانده، کتاب تاریخ خواجه ابوالفضل محمد بن حسین الکاتب بیهقی است. در میان نوشته‌های قدیم کمتر کتابی را می‌توان یافت که بتواند با کهنگی زبان تا این اندازه برای خوانندگان خود جذابیت داشته باشد، به طوری که نسل‌های بعد را که شاید از نثر آن زمان فاصله گرفته باشند به طرف خود جذب می‌کند.

هنر بیهقی اوج بلاغت طبیعی زبان پارسی است و بهترین نمونه هنر انشایی پیشینیان محسوب می‌شود، آغاز تألیف تاریخ بیهقی سال ۴۴۸ قمری (بهار، ج. ۲، ص. ۶۹) و موضوعِ آن، رویداد‌های ۴۲سال از پادشاهی غزنویان بوده و در ۳۰ فصل تدوین شده بوده است؛ مطالب آن تا مجلد چهارم همان مطالب تاریخ ناصری و تاریخ یمینی بوده، از مجلد پنجم که آغاز آن از میان رفته تا مجلد۱۰، تاریخ بیهقیِ موجود است و مجلد‌های بعدی وقایع سال ۴۵۱ قمری بوده است. (۳)

آثار برجای مانده از بیهقی
کتابی که امروز ما آن را به نام تاریخ بیهقی می‌شناسیم در آغاز تاریخ ناصری نام برده شده است. «تاریخ آل ناصر، تاریخ آل سبکتگین، جامع التواریخ، جامع فی تاریخ سبکتگین و سرانجام تاریخ بیهقی» که گویا بر اثر بی توجهی به نام اصلی آن تاریخ ناصری به این نام‌ها شهرت پیدا کرده بود، از جمله آثار برجای مانده از ابوالفضل بیهقی است.

بخش موجود تاریخ بیهقی را تاریخ مسعودی نیز می‌نامند از آن جهت که دوران زندگی سلطان مسعود غزنوی را در بر دارد. از تاریخ بیهقی نسخه‌های خطی فراوانی در کتابخانه‌های ایران و دیگر کشور‌های جهان به جا مانده است که نشان می‌دهد در چند سده اخیر بسیار مورد توجه و پسند مردم بوده است. (۴)

ویژگی‌های ادبی تاریخ بیهقی
برخی محققان در سال‌های گذشته تاریخ بیهقی را با شرح و توضیح واژه‌ها و جملات به صورت گزیده به چاپ رسانده اند. تاریخ بیهقی موجود نخستین بار در ۱۸۶۲ میلادی در کلکته به تصحیح مورلی و به اهتمام ناسولیز چاپ شد.

ویژگی‌هایی در خود متن تاریخ بیهقی وجود دارد که این متن را نسبت به دیگر متون کهن برتری می‌دهد. بعضی از این ویژگی‌ها دلایل زبانی یا ادبی دارند. نگرش اخلاقی و حرفه‌ای بیهقی در نگارش تاریخ، خالق بعضی دیگر از ویژگی‌ها است. (۵)

نکته آخر اینکه تاریخ بیهقی از آن دست کتاب‌های تاریخی به شمار می‌رود که مورخ، خود در وقایع تاریخی حاضر بوده است، پس بیهقی نمی‌توانسته بی‌طرف باشد، اما در عین حال سعی می‌کرده بی‌طرفانه عمل کند. بیهقی به شیوه منشیانه گری توانست اتفاقات داخلی و رویداد‌های دربار و سلسله پادشاهی غزنویان را با انصافی تمام به رشته قلم بیاورد و فصاحت و بلاغت سخنوری را به حد اعلی برساند.

در دانشگاه‌های ادبیات آمریکا در شهر‌های میشیگان، واشنگتن و موسسه مطالعات شرق شناسی دانشکده میسوری توجه و عنایت زیادی به پژوهش شناسی در زمینه تاریخ بیهقی و کلیله و دمنه دارند. همچنین در کشور‌های فرانسه و به ویژه در انگلیس در دانشگاه کمبریج در رشته زبان‌های خارجی اهمیت خاصی به امر پژوهش شناسی در مورد تاریخ بیهقی دارند و حتی نمایشنامه‌های آن‌ها در برخی موارد از داستان‌های کلیله و دمنه و تاریخ بیهقی انتخاب و اجرا می‌شود. (۶)

سرانجام بیهقی
بیهقی ۸۵ سال زیست و به تصریح ابوالحسن بیهقی در تاریخ بیهقی به ۴۷۰ قمری چشم از جهان فروبسته است و به این ترتیب ۱۹ سال پس از نگاشتن تاریخ بیهقی زنده بوده و هر گاه به اطلاعات تازه ای، دسترسی می‌یافت، آن را به متن کتاب می‌افزود.

پی نوشت:

۱. بهار، استاد محمدتقی ملک الشعرا، سبک شناسی، ج. ۲، تهران۱۳۴۹،
۲. بیهقی، ابوالفضل، تاریخ بیهقی، تصحیح دکتر علی اکبر فیاض، دانشگاه مشهد، ۱۳۵۰،
۳. نوشته علی بن زید بیهقی: «زیادت از سی مجلد»، ص. ۲۰)
۴. خطیب رهبر، دکتر خلیل، تاریخ بیهقی با معنی واژه‌ها و شرح بیت‌ها و... انتشارات سعدی
۵. خطیبی، دکتر حسین، فن نثر در ادب پارسی، انتشارات زوار، تهران، ۱۳۶۶،
۶. مهدوی دامغانی، دکتر احمد، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۱۸