شرایط حضانت فرزند؛ حضانت فرزند در طلاق توافقی و ...
ضانت به معنی نگهداری طفل، مواظبت و مراقبت از او و تنظیم روابط او با خارج است. حضانت بیشتر ناظر به حمایت جسمی از کودک است. نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف پدر و مادر است و هیچ یک از پدر و مادر حق ندارد در مدتی که حضانت طفل به عهده آنها است از نگهداری او امتناع کنند.
موارد سلب حضانت از دارنده اولویت
حضانت طفل بعد از فوت پدر و مادر
جزای نقدی مجازات عدم انجام وظیفه حضانت
حضانت چیست؟
حضانت در لغت به معنی نگهداری است. در اصطلاح حضانت به معنی نگهداری طفل، مواظبت و مراقبت از او و تنظیم روابط او با خارج است. حضانت بیشتر ناظر به حمایت جسمی از کودک است. قانون مدنی به جنبه معنوی و اخلاقی حضانت هم توجه داشته است.
حضانت حق و تکلیف است: طبق ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی نگهداری اطفال هم حق و هم تکلیف پدر و مادر است. طبق ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی هیچ یک از پدر و مادر حق ندارد در مدتی که حضانت طفل به عهده آنها است از نگهداری او امتناع کنند.
در صورت امتناع یکی از آن ها محکمه باید به تقاضای دیگری یا به تقاضای قیم یا یکی از خویشاوندان و یا به تقاضای دادستان نگهداری طفل را به هر یک از پدر و مادر که حضانت به عهده اوست الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد، حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تامین کند. در واقع در صورت فوت پدر و امتناع مادر از حضانت طفل حضانت با خرج مادر بر عهده کسی است که دادگاه معین می کند.
شرایط حضانت
منظور از شرایط حضانت شرایطی است که باید در شخصی که نگهداری طفل به او واگذار می‌شود وجود داشته باشد. در واقع حضانت را باید به کسی واگذار کرد که شایستگی و توانایی برای انجام این کار داشته باشد.
۲- توانایی عملی: توانایی بر مواظبت و نگهداری طفل شرط حضانت است البته لازم نیست شخصی که عهده دار حضانت می‌شود شخصا توانایی نگهداری طفل را داشته باشد بلکه کافی است که بتواند به وسیله دیگری یا با سپردن طفل به یک موسسه مناسب و با مسئولیت خود این کار را انجام دهد.
۳- شایستگی اخلاقی: لزوم شایستگی اخلاقی کسی که عهده دار حضانت می‌شود از ماده ۱۱۷۳ استنباط می‌شود.
۴- عدم ازدواج مادر با شخص دیگر: مادر تا زمانی عهده دار حضانت است که شوهر دیگری اختیار نکرده باشد. البته دادگاه می‌تواند در صورتی که مصلحت طفل اقتضا کند، حضانت را به مادری که ازدواج کرده واگذار کند، یا او را در سمت حضانت باقی بگذارد. در صورت انحلال ازدواج، به نظر می‌رسد مادر حق خود را نسبت به حضانت باز خواهد یافت البته در این خصوص هم دادگاه در راه مصلحت طفل می‌تواند از سپردن او به مادر خودداری کند و پدر را در حضانت ابقاء کند.
۵- اسلام: کافر نمی‌تواند عهده دار حضانت طفل مسلمان گردد.
چه کسانی عهده‌دار حضانت هستند
حق و تکلیف پدر و مادر: حضانت در درجه اول حق و تکلیف طبیعی و قانونی پدر و مادر است که کودک را به دنیا آورده اند و جنبه‌ی حق آن، قابل اسقاط است اما جنبه‌ی تکلیفش خیر. به بیان دیگر، جایی که پدر یا مادر به دلیل رعایت مصلحت کودک، موظف به نگهداری از او می‌شوند، هیچ قراردادی نمی‌تواند آنها را معاف از نگهداری کند. بنابراین اگر پدری که در ضمن عقدنامه و یا قراردادی دیگر حق حضانت را از خود سلب کرده، ثابت کند که نگهداری طفل توسط مادر به صلاح کودک نیست (از طریق موارد سلب حضانت) می‌تواند مجددا سرپرستی او را برعهده بگیرد. این تکلیف تا زمانی که کودک به سن بلوغ نرسیده باقی است.
اولویت هر یک از پدر و مادر: طبق ماده ۱۱۶۹ اصلاحی قانون مدنی برای حضانت و نگهداری کودکی که والدین او جدا از یکدیگر زندگی می کنند مادر تا سن ۷ سالگی اولویت دارد
بعد از ۷ سالگی در صورت حدوث اختلاف، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه می باشد. طبق تبصره ۱ ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی دختر بعد از رسیدن به ۹ سال تمام قمری و پسر بعد از رسیدن به ۱۵ سال تمام قمری بالغ محسوب می‌شوند و به پسر و دختر بعد از رسیدن به سن مزبور کودک اطلاق نمی‌گردد بنابراین بعد از سنین مذکور تکلیف حضانت اصولاً ساقط و مدت آن پایان می‌پذیرد و تصمیم با فرزند است که بخواهد با پدر یا مادر زندگی کند.
به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی نگاهداری اطفال حق و تکلیف پدر و مادر است. از ماده مذکور چنین استنباط می‌شود که پدر یا مادر در نگاهداری و حضانت طفل به تکلیف قانونی خود عمل می‌کند و برای انجام این وظیفه قانونی حق مطالبه اجرت ندارد لذا ماده مزبور گویای آن است که امر حضانت یک تکلیف مجانی است.
همچنین به موجب ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی هیچ یک از پدر یا مادر حق ندارد در مدتی که حضانت طفل به عهده اوست از نگاهداری طفل امتناع کند در صورت امتناع یکی از آنها حاکم باید به تقاضای دیگری یا به تقاضای قیم یا یکی از خویشاوندان یا به تقاضای دادستان هر یک از پدر یا مادر را که حضانت به عهده اوست نسبت به آن الزام نماید ماده فوق نیز به نوعی نظریه مجانی بودن عمل حضانت را تایید می‌نماید.
البته اگر حضانت طفل به کسی غیر از پدر یا مادر محول شده باشد طبق قواعد کلی، چون عمل شخص محترم است به وی اجرت تعلق می‌گیرد به موجب قسمت اخیر ماده ۱۱۷۲ در صورتی که نگاهداری به شخصی غیر از پدر و مادر واگذار گردد اجرت حضانت بدواً به عهده پدر است و اگر پدر فوت شده باشد به عهده مادر خواهد بود.
به نظر گروهی از حقوق دانان اگر حضانت به جد پدری واگذار گردد، چون این شخص به منزله پدر است و به موجب قانون و عرف مکلف به نگاهداری طفل و اداره امور او می‌باشد نمی‌تواند در قبال کاری که انجام می‌دهد اجرت مطالبه نماید.
موارد سلب حضانت از دارنده اولویت
طبق ماده ۱۱۷۳ قانون مدنی هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت وی است صحت جسمانی یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد محکمه می‌تواند به تقاضای خویشاوندان طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای دادستان هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند اتخاذ نماید.
موارد ذیل از مصادیق عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است:
۲- اشتهار به فساد اخلاق و فحشاء
۳- ابتلا به بیماری‌های روانی به تشخیص پزشکی قانونی
۴- سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشاء، تکدی گری و قاچاق
تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف (طبق ماده ۵ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان کودک آزاری از جرائم عمومی بوده و احتیاج به شکایت شاکی خصوصی ندارد شایان ذکر است که تمام اشخاصی که به سن ۱۸ سال تمام هجری شمسی نرسیده اند از حمایت های قانونی مندرج در قانون اخیر الذکر بهره مند هستند.)
طبق ماده ۱۲ قانون حمایت خانواده در کلیه مواردی که اختلاف زناشویی منجر به صدور گواهی عدم امکان سازش شود دادگاه چگونگی نگهداری اطفال را با توجه به وضع اخلاقی و مالی طرفین و مصلحت اطفال معین و مقرر می کند. دادگاه مکلف است ضمن صدور گواهی عدم امکان سازش تکلیف نگهداری فرزندان را پس از طلاق تعیین کند و اگر قرار باشد فرزندان نزد مادر یا شخص دیگری بمانند ترتیب نگهداری و میزان هزینه آنان را مشخص سازد.
طبق ماده ۱۳ قانون مزبور در هر مورد که دادگاه حسب اعلام یکی از والدین یا خویشاوندان اطفال و یا دادستان شهرستان تشخیص دهد که تجدید نظر راجع به حضانت طفل ضرورت دارد، نسبت به تصمیم قبلی خود تجدید نظر خواهد کرد. در این موارد، دادگاه می تواند حضانت طفل را به هر کس که مقتضی بداند محول کند ولی در هر حال هزینه حضانت به عهده کسی است که به موجب تصمیم دادگاه مکلف به پرداخت می شود.
جنون پدر یا مادر
در صورت جنون پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست حضانت ساقط می‌شود و نگهداری طفل با دیگری خواهد بود. از آن جایی که حضانت حق طبیعی پدر و مادر است و قانون آن را به رسمیت شناخته است با جنون این حق برای همیشه ساقط نمی شود بلکه فقط مانعی برای اعمال آن پیش می آید و هر وقت این مانع بر طرف شد پدر یا مادر باید بتواند حق خود را اعمال کند.
حضانت طفل بعد از فوت پدر و مادر
هرگاه پدر یا مادری که حضانت طفل به او واگذار شده است فوت کند، حضانت ساقط می شود و نگهداری طفل با آن دیگری که زنده است خواهد بود. طبق ماده ۱۱۷۱ قانون مدنی در صورت فوت یکی از والدین حضانت طفل با آن که زنده است خواهد بود هر چند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده است. براساس این ماده اگر پدر طفل برای سرپرستی و اداره اموال فرزند خود کسی را معین کرده باشد، در صورت فوت او، حضانت بر عهده مادر خواهد بود.
در صورتی که پدر و مادر هر دو فوت شده باشند حضانت با جد پدری است. در صورت فقدان جد پدری باید حضانت را به وصی منصوب از طرف پدر یا جد پدری در صورتی که چنین اختیاری به او داده شده باشد واگذار کرد ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی به این نکته تصریح کرده است. طبق این ماده هر یک از پدر و جد پدری بعد از وفات دیگری می‌تواند برای اولاد خود وصی معین کند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آن ها مواظبت کرده و اموال آن ها را اداره نماید.
طبق ماده ۱۲۳۵ قانون مدنی در صورتی که طفلی پدر، مادر، جد پدری و وصی منصوب از طرف پدر یا جد پدری نداشته باشد مواظبت شخص و نمایندگی او در کلیه امور مربوط به اموال و حقوق مالی او با قیم است. از کلمه مواظبت شخص چنین استنباط می شود که قیم علاوه بر اداره اموال عهده دار حضانت نیز هست.
ضمانت اجرای حضانت
طبق ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی دادگاه می تواند پدر یا مادری را که قانونا حضانت به عهده اوست به انجام وظیفه الزام کند اگر آن شخص برخلاف حکم دادگاه همچنان از حضانت خودداری کند دادگاه نگهداری طفل را به دیگری با هزینه پدر و در صورت فوت پدر یا عدم تمکن مالی او به خرج مادر واگذار می کند. طبق ماده ۴۰ قانون حمایت خانواده هر کس از اجرای حکم دادگاه در مورد حضانت طفل استنکاف کند یا مانع اجرای آن شود یا از استرداد طفل امتناع ورزد حسب تقاضای ذینفع و به دستور دادگاه صادر کننده رای تا زمان اجرای حکم بازداشت می شود.
قانون گذار عدم انجام وظیفه حضانت را جرم‌انگاری کرده است. از همین روی در ماده ۵۴ قانون حمایت خانواده بیان کرده است که هرگاه مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند ...، برای بار اول به پرداخت جزای نقدی درجه هشت (جزای نقدی تا ده میلیون ریال) و در صورت تکرار به حداکثرمجازات مذکور محکوم می‌شود؛ بنابراین اگر یکی از والدین به وظیفه خود در قبال نگهداری و مراقبت از فرزندش عمل نکند، این ترک فعل او جرم تلقی می‌شود. اما باید بیان کرد که عنصر قانونی جرم مذکور، ماده موصوف است و عنصر مادی آن نیز ترک هر عملی بوده که در راستای تکلیف حضانت بر عهده والدین است.
حق ملاقات
طبق ماده ۱۱۷۴ قانون مدنی در صورتی که به علت طلاق یا به هر جهت دیگر، والدین طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند هر یک از والدین که طفل تحت حضانت او نمی باشد، حق ملاقات طفل خود را دارد تعیین زمان و مکان ملاقات و سایر جزئیات مربوط به آن در صورت اختلاف بین والدین با دادگاه خانواده است.
هر چند قانون مدنی حق ملاقات را برای والدین به رسمیت شناخته است در هر مورد که دادگاه ملاقات طفل با سایر خواشاوندان مثل پدر بزرگ و مادر بزرگ یا خواهر و برادر را ضروری و مفید تشخیص دهد می تواند در این زمینه رای مقتضی را صادر کند.
طبق ماده ۴۱ قانون حمایت خانواده هرگاه دادگاه تشخیص دهد توافقات راجع به ملاقات، حضانت، نگهداری و سایر امور مربوط به طفل، بر خلاف مصلحت اوست یا در صورتی که مسئول حضانت، از انجام تکالیف مقرر خودداری کند یا مانع ملاقات طفل تحت حضانت، با اشخاص ذی حق شود می تواند در خصوص اموری از قبیل واگذاری امر حضانت به دیگری یا تعیین شخص ناظر با پیش بینی حدود نظارت وی با رعایت مصلحت طفل تصمیم مقتضی اتخاذ نماید.
حضانت فرزند نامشروع
طفل نامشروع، فرزندی است که از رابطه غیرقانونی وغیر مشروع «بدون هیچ گونه عقدی» به وجود می آید از جمله، زنا یا ازدواج با محارم ، که وی به دلیل نداشتن نسبت شرعی از برخی حقوق در جامعه محروم می ماند.
طفل نامشروع تا سال 1376 بنا به حاکمیت ماده 1167 قانون مدنی ، از هیچ گونه حقی جز مساله محرمیت بهرمند نبوده است. اما با توجه به رأی وحدت رویه شماره 617 مورخ 3/4/ 1376 و با استناد به قول برخی از فقهای امامیه و نظریه معروف امام خمینی (ره) در این باب، فرزند نامشروع را از کلیه حقوق مدنی از قبل حضانت، ولایت، نفقه، شناسنامه، اقامتگاه .... جز مساله ارث بهرمند ساخته اند.
بنابراین طفل متولّد از زنا، از نظر حضانت و وجوب انفاق و مانند آنها (جز در مساله ارث) حکم فرزند شرعى را دارد.
حضانت فرزند در طلاق توافقی
در طلاق توافقی زوجین می توانند در خصوص حضانت دائمی فرزند با هر یک از پدر یا مادر توافق کنند به عنوان مثال زوجه می تواند در ازای مهریه حضانت دائمی فرزند را در صورت توافق از همسرش بگیرد و این مورد باید در توافق نامه ذکر و ثبت گردد.
انتقال طفل به محل دیگر
طبق ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده صغیر و مجنون را نمی توان بدون رضایت ولی، قیم، مادر یا شخصی که حضانت و نگهداری طفل به او واگذار شده است از محل اقامت مقرر بین طرفین یا محل اقامت قبل از وقوع طلاق به محل دیگر یا خارج از کشور فرستاد، مگر اینکه دادگاه تغیر مکان را به مصلحت صغیر تشخیص دهد و با در نظر گرفتن حق ملاقات اشخاص ذی حق این امر را اجازه دهد. دادگاه در صورت موافقت با خارج کردن صغیر و مجنون از کشور بنا بر درخواست ذی نفع، برای تضمین بازگرداندن آنان تامین مناسبی اخذ می کند.
