ادوارد براون و زندگی در ایران

ادوارد گرانویل براون، مستشرق و ایران‌شناس مشهور انگلیسی، در سال (۸۸-۱۸۸۷م) (۶-۱۳۰۵قمری) و در عهد ناصری، برای سیاحت، مطالعه و پژوهش رهسپار ایران شد و در زندگی یک‌ساله خود در ایران، با مردم ایران و آداب و اخلاق ایرانیان آشنا شد و زبان فارسی را به‌خوبی فراگرفت.

کتاب یک سال در میان ایرانیان حاصل این سفر و بیان دیده‌ها و آموخته‌های او در این دوران است. وی بعد از اینکه وارد تبریز شد به شهر‌های مختلف ایران و تهران وارد شد و بازدید و مطالعه کرد.

آخرین مقصد او کرمان بود که اقامت او در آنجا به‌طول انجامید، پس آن راهی تهران شد و قصد داشت در مدت کوتاهی که در تهران است به کارهایش برسد و عازم کشورش شود. وی در خاطراتش چنین نقل می‌کند:

هفت ماه از زمانی که تهران را به طرف جنوب ترک کرده بودم، می‌گذشت و در این مدت از نظر تفکر و سخن گفتن، بیشتر و بیشتر ایرانی شده بودم. ورود ناگهانی به روش زندگی اروپایی [تهران]مرا شدیدا تکان داد و حتی لذت چیز‌های جدید هم از شدت آن نمی‌کاست و چند روز طول کشید تا به محیط جدید عادت کردم.

همه آرزویم این بود که در اولین فرصت از این پایتخت بیرون بزنم. بسیاری از دوستانم هم از تهران رفته بودند یا به روستا‌های اطراف از فرط گرمی هوا پناهنده شده بودند، بنابراین اوقات بسیار خسته‌کننده و کسالت‌آورتر از دوره قبلی اقامتم در تهران سپری می‌شد.

به‌رغم میل من به دور شدن از تهران، سیزده روز طول کشید تا کارهایم را سر و سامان دادم. چون نمی‌خواستم از جاده رشت و انزلی به شمال بروم، قصد داشتم به بندر مشهدسر [بابلسر]بروم و از آن جا برنامه حرکت کشتی‌های بخار را تهیه کنم تا از طریق دریای خزر به روسیه بروم.

همچنین می‌بایست کتاب‌هایی را تهیه می‌کردم و پس از بسته‌بندی از طریق بوشهر به کمبریج می‌فرستادم.... از آنجا که قصد داشتم همه پول در دسترسم را کتاب بخرم و مساله این بود که نمی‌دانستم دقیقا چه کتابی را بخرم یا از کجا تهیه کنم؛ پس به چندین کتاب‌فروشی رفتم و از آن‌ها خواستم فهرست کتاب‌ها و قیمت‌شان را به من بدهند و اضافه کردم که، چون از چانه زدن بیزارم، در مورد قیمت‌ها بحث نخواهم کرد و خیلی ساده، فقط کتاب مورد نیازم را از کسی که ارزان‌ترین قیمت را بدهد خواهم خرید.

این نقشه خوب کار کرد، زیرا آن‌ها نمی‌دانستند من به کدام کتاب‌فروشی‌ها رفته‌ام و بنابراین نمی‌توانستند دست به دست دهند و علیه من توطئه کنند. به‌زودی یک صندوق بزرگ فلزی را با گزیده‌ای از کتاب‌های مرجع به درد بخور که اکثرا در اروپا نایابند، پر کردم. در اروپا فقط چاپ‌های بد هندی در دسترس هستند...

همچنین مقداری اشیای خرده ریز خریدم و نیز یک دست لباس کامل ایرانی که تحت نظر حاجی صفر [خدمتکار مخصوص ادوارد براون در ایران]برایم دوخته شد. در میان کتاب‌فروشان با یک مرد سالخورده دوست‌داشتنی آشنا شدم که یک پژوهشگر واقعی بود. او هروقت که موفق به یافتن دو، سه دست‌نوشته از کتاب نایابی که مورد نظرش بود، می‌شد (عموما کتب فلسفی و عرفانی)، خودش با سرمایه‌گذاری شخصی و بدون کمک کسی، به بهترین و صحیح‌ترین وجهی که در توانش بود، آن را چاپ سنگی و نشر می‌کرد.

البته هیچگونه کمک یا دلگرمی و پشتیبانی از بزرگان دریافت نمی‌کرد که در روزگاران خوب‌تر گذشته ممکن بود ارزش کاری را تشخیص دهند و امکاناتی فراهم آورند که زحمات و کار‌های ناشی از عشق و علاقه وی در سطح گسترده‌تری انجام بگیرد. نام او تا جایی که در خاطرم مانده، شیخ محمدحسین کاشانی بود.

نمی‌دانم اکنون در قید حیات هست یا نه، اما به هرحال همیشه او را به یاد خواهم داشت. او نمونه‌ای بود از عاشقان کتاب و محققان راستین مهربان، بدون طمع مادی و مصمم و با اراده‌ای مشرق زمینی؛ و بخت با من یار بود که توانستم با وی آشنا شوم. سه شنبه، ۱۸ سپتامبر.

خرید کتاب‌هایم به پایان رسید که مجموعا بیش از ۱۰ پوند برایشان خرج شد. برای استفاده دانشجویان زبان فارسی، فهرست بیست و شش مجلدی که به این مبلغ تهیه کردم را همراه قیمت هر یک در اینجا می‌آورم. پانزده کتاب اولی را از دوست خوب سالخورده‌ام، شیخ محمد حسین کاشانی و یازده عدد بقیه را از کتاب‌فروش دیگری خریدم تا حسرت بخورند کتاب‌خوانان.

۱- برهان جامی، لغت‌نامه فشرده و عالی کلمات فارسی در زمان سلطنت فتحعلی شاه و محمد شاه. توسط محمدکریم ابن مهدی قلی میرزا تالیف شده و عمدتا بر اساس کتاب برهان قاطع و فرهنگ رشیدی است. چاپ سنگی تبریز، ۱۲۹۰ هجری، قیمت ۱۰ قران.

۲- دیوان انوری، طبع تبریز، ۱۲۶۶ هجری، قیمت ۱۲ قران.

۳- قصص‌العلما تالیف محمد بن سلیمان تنکابنی، همراه دو رساله دیگر، یکی به نام سبیل‌النجات و دیگری به نام ارشاد العوام تالیف سیدمرتضی علم‌الهدی، چاپ دوم، چاپ سنگی تهران، ۱۳۰۴ هجری، قیمت ۱۰ قران.

۴- شرح منظومه، متن و شرح اشعار عرفانی قدیم، چاپ‌سنگی، بدون تاریخ، قیمت ۸ قران.

۵ - [گویا از چشم مترجم افتاده است]۶ - حدیقه الشیعه، تالیف گسترده‌ای درباره عقاید و تاریخ شیعه، جلد دوم فقط به امامان می‌پردازد. چاپ سنگی تهران، ۱۲۶۵ هجری، قیمت ۱۲ قران.

۷- تفسیر عرفانی قرآن از شیخ محی‌الدین ابن العربی، عارفی قابل توجه از اهالی مغرب که در اواخر قرن ۱۲ و اوایل قرن ۱۳ میلادی دوران کمال خود را گذراند. چاپ سنگی هند، ۱۲۹۱ هجری، قیمت ۳۰ قران.

۸- رسالات فلسفی ملاصدرا همراه با حاشیه حاجی ملاهادی [سبزواری]، چاپ سنگی، بدون تاریخ، قیمت ۱۰ قران.

۹- تذکره الخطاطین و شرح سفر‌های ایران، ترکیه، عربستان و مصر، تالیف میرزا سنگلاخ، کتابی عظیم و بسیار جذاب با چاپ سنگی زیبا به خط خوش نسخ که در تبریز به سال ۱۲۹۱ هجری منتشر شده است، قیمت ۲۵ قران ...

منبع: «یک سال در میان ایرانیان» نوشته ادوارد گرانویل براون، ترجمه: مانی صالحی‌علامه. تهران: نشر ماهریز، ۱۳۸۱. منتخبی از صفحات ۵۵۴-۵۵۲ و ۵۶۰-۵۵۸.