شیطان از چه زمانی شاخ و سم پیدا کرد؟

فرادید | شیطان معمولا در تصاویر مدرنی که از او ترسیم می‌شود، با شاخ روی سر، پاهای پشمالو و سم‌های شکاف‌دار بز نشان داده می‌شود. مورخان درباره‌ی منشا تصویرسازی از شیطان و آغاز متداول شدن آن توافق‌نظر ندارند. مارینا مونتِسانو، استاد تاریخ قرون وسطی در دانشگاه مِسینای ایتالیا در مقاله‌ای برای نشنال جغرافی نوشته است که ظاهر شیطان در کتاب‌های مقدس شرح داده نشده است. هویتِ شیطان که در باغ عدن آدم و حوا را به خوردن میوه‌ی درختِ آگاهی از خیر و شر ترغیب کرد، گاهی با مار یکی دانسته شده اما در هیچ‌کجای کتاب مقدس مسیحی اشاره‌ای به شاخ‌ یا سُم‌ او نشده است. در بیشتر موارد، تصویر بزمانندِ شیطان در تصاویر قرون وسطی یا حتی رنسانس هم وجود ندارد. اما در قرن نوزدهم، ایده‌ی شیطانِ شاخ‌دار با سُم‌ِ شکاف‌دار قوت گرفت.

به گزارش فرادید ، در تصاویر اولیه‌ی شیطان، خبری از شاخ و دُم نیست. برای مثال، در موزاییک‌های قرن ششم در باسیلیکای Sant'Apollinare Nuovo در راونای ایتالیا، شیطان با لباس آبی‌رنگ و دارای دو بال به تصویر کشیده شده (تصویر زیر)؛ در این تصویر مسیح در وسط نشسته و یک فرشته در سمت راست او همراه سه گوسفند و شیطان در سمت چپ او همراه سه بز دیده می‌شود.

اما بعدتر شیطان غالباً به شکل «جانور» و اغلب به شکل اژدها به تصویر کشیده می‌شود. یک نقاشی قرن پانزدهمی از سنت آگوستین (یا شاید سنت ولفگانگ) که با شیطان روبرو شده، او را به شکل یک موجود اژدهامانند با بال‌هایی شبیه خفاش به تصور کشیده است (تصویر زیر).

اما بعد «پَن» به میان می‌آید. پَن در اساطیر یونانی، خدای حیات وحش، چوپانان و گله‌ها است و معمولاً به شکل حیوان چهارپا یا موجود نیمه‌انسان و نیمه‌بز با شاخ و سُم نشان داده می‌شود. اما پَن اهمیت ویژه‌ای در پرستشگاه کلاسیک نداشت و طبقه‌بندی او به عنوان یک روح پلیدِ دیگر روشن نمی‌کند که چرا قبل از هر چیز، شیطان شبیه یک موجود نیمه‌انسان-نیمه‌بز به نظر می‌رسد. (تصویر زیر بخشی از یک نقاشی قرن هیجدهمی از «فرانسیسکو گویا» است که شیطان را به شکل یک بز در میان جادوگران نشان می‌دهد).

به نظر برخی مورخان، تداعی‌های باستانیِ بز با عالم سفلی، توجیه تصاویر امروزی شیطان با شاخ و سُم بز است. برای مثال، روح پلیدی به نام عزازیل شاید در افسانه‌های یهودی با مراسم قربانی کردن ارتباط داشته باشد. بر طبق این عقاید، در «روز آمرزش» یا «یوم کیپور» یک بز نفرین‌شده با معصیت‌های قوم یهود به بیابان فرستاده می‌شود. الکساندر کولیک، مورخ دانشگاه عبری در مطالعه‌ای که سال 2013 در مجله‌ی نومِن (Numen) منتشر شد استدلال کرد که به تصویر کشیدنِ شیطان با شاخ و سم بز نشات‌گرفته از ادبیات باستانی یهودی است و منشا آن را می‌توان در کتاب «مکاشفۀ یونانی باروخ» یافت؛ متنی به زبان یونانی که بین سقوط اورشلیم در 70 پس از میلاد و قرن سوم نوشته شده است.

در این متن، یک نژاد شیطانی با پاهای عقبیِ میمون‌شکل توصیف شده که ادعا می‌شود سطوح پایینی برج بابل را آنها ساخته‌اند و کولیک عقیده دارد که این متن نشان‌دهنده‌ی مفهوم شیاطینِ «نیمه‌انسان-نیمه‌بز» است که در افکار یهودیان آن زمان وجود داشت. به عقیده‌ی کولیک، شاید این توصیف بوده که بر تصاویر مسیحی آینده از شیطان به شکل نیمه‌انسان-نیمه‌بز تاثیر گذاشته و عاملان این تاثیر احتمالاً مولفان مسیحی بودند که متون یهودی را مطالعه می‌کردند مانند جروم قدیس؛ دانشمند قرن هشتم.

رونالد هاتون؛ مورخ دانشگاه بریستول انگلستان عقیده دارد تصاویر شیطانِ شاخ‌دار بسیار بعدتر از آن زمان نشات گرفته است و ارتباط شیطان با پَن تنها دو قرن پیش اتفاق افتاده است، یعنی در طول تجدید حیاتِ پاگانیسم مدرن در اروپا که در جستجوی به چالش کشیدن باورهای مسیحیِ غالب بود. این جنبش شامل «فرقه ادبی پَن» میشد که دیدگاه رمانتیکی از طبیعت را با خدای یونان باستان ادغام کرده و منجر به هویت امروزی پَن در قالب شیطان شده است.

منبع: Livescience
مترجم: زهرا ذوالقدر