تصاویر/ بردگان آفریقایی در حرمسرای ناصری

پدرام خسرونژاد به طرح موضوعی جدید در زمینهٔ برده‌داری در ایران پرداخته و برای این منظور از آرشیو‌های عکس، متون مختلف و مصاحبه‌ها استفاده کرده است.

فروش بردگان آفریقایی در خلیج فارس به پیش از دوران اسلام باز می‌گردد. در متون قرون وسطی به طور پراکنده اشاره شده که بردگان به عنوان خدمتکار، محافظ شخصی، سرباز و ملوان در خلیج فارس از جمله جنوب ایران به کار گرفته می‌شدند. این امر تا مدت‌ها ادامه یافت و شکل آن در طی قرون متمادی دچار تغییر شد.

به گزارش گاردین؛ در تاریخ مدرن، آفریقایی‌ها جزئی از خدمهٔ خانواده‌های اشراف ایران به شمار می‌آمدند. مردان سیاهپوست معمولاً خواجهٔ حرمسرای شاهان می‌شدند در حالیکه زنان سیاهپوست به خدمت زنان ایرانی در می‌آمدند.

علیرغم ریشهٔ کهن برده‌داری آفریقاییان در ایران، به ندرت به این موضوع اشاره شده و کمتر مورد بحث قرار گرفته است، زیرا تحقیقات جامعی دربارهٔ برده‌داری آفریقاییان و استفاده از آن‌ها به عنوان خدمتکاران خانگی صورت نگرفته است.

اما عکس‌هایی وجود دارند که زوایایی از این امر را نشان می‌دهند و این عکس‌ها موضوع تحقیق پدرام خسرونژاد در چهار سال اخیر بوده‌اند.

خسرونژاد محقق مطالعات ایران و خلیج فارس در دانشگاه اوکلاهاماست، بخش جدیدی که با عنوان خانوادهٔ فرزانه به تازگی در این دانشگاه تأسیس شده است. او برای نخستین بار در اواخر دههٔ ۱۹۹۰ متوجه موضوع برده‌داری آفریقاییان در ایران شد؛ زمانی که پروژهٔ دو سالهٔ اتنوگرافیک را در خلیج فارس، شهر‌های میناب، بندر لنگه و بشاگرد استان هرمزگان به پیش می‌برد. مطالعات او در زمینهٔ پوشش سیاهپوستان ایران او را به سمت مسالهٔ برده‌داری در ایران پیش راند.

در سال ۲۰۱۱ که خسرونژاد در حال تدارک برنامه‌ای با موضوع عکاسی قاجار در دانشگاه سنت‌اندروز اسکاتلند بود متوجه چندین عکس از قرن ۱۹ شد که در آن‌ها آفریقاییان ساکن حرمسرای ناصرالدین شاه به تصویر درآمده بودند.

(۱۸۹۶-۱۸۳۱) از آن زمان به بعد خسرونژاد به جمع‌آوری عکس‌هایی پرداخت که زندگی برده‌های آفریقایی در ایران را روایت می‌کردند. او برای انجام تحقیقات بیشتر به ایران، اسپانیا و انگلیس سفر کرد و به مطالعهٔ آرشیو فرهاد دیبا در اسپانیا و آرشیو نبرد‌های معاصر هالند پارک لندن پرداخت. او چندین مصاحبه انجام داده است از جمله مصاحبه با هاله افشار، بارونس بریتانیایی متولد ایران که در اوایل دههٔ ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ خدمتکار آفریقایی داشته است.

خسرونژاد تاکنون ۴۰۰ عکس جمع‌آوری کرده است و قصد دارد تا آن‌ها را در کتابی با موضوع خدمتکاران آفریقایی در ایران منتشر کند، این نخستین باری است که به این موضوع پرداخته می‌شود. او همچنین قصد دارد تا نمایشگاه‌هایی با این مضمون را در کشور‌های مختلف برپا کند.

این کار بسیار حساس است. خسرونژاد توضیح می‌دهد: «برخی از خانواده‌های قاجار وجود دارند که با عنوان «برده» مشکل دارند. می‌گویند که خانواده‌هایشان با کسی به عنوان «برده» رفتار نمی‌کردند و آن‌ها فقط خدمتکار خانه بودند. ممکن است این موضوع صحت داشته باشد، ولی برده‌داری به هر شکلی برده‌داری است و ما باید آزادانه راجع به آن صحبت کنیم.»

ارائهٔ این عکس‌ها نخستین گام به سمت چیزی است که خسرونژاد آن را روشی نوین در انسان‌شناسی تصویری ایران می‌نامد: «ما منابع تصویری زیادی داریم که ارزش تحقیقاتی دارند. برخی از آن‌ها توسط هنرمندان و یا تاریخ‌پژوهان بررسی شده‌اند، ولی هرگز مورد بررسی انسان‌شناختی قرار نگرفته‌اند.

ما باید با هدف انسان‌شناسی به مطالعهٔ این متون و عکس‌ها بپردازیم.» خسرونژاد به همراه تیمش در دانشگاه اوکلاهاما به دنبال روش‌شناسی نوینی هستند تا به وسیلهٔ آن عکس‌ها و فیلم‌های مستند از منظر انسان‌شناختی بررسی شوند: «این عکس‌ها حاوی اطلاعاتی هستند که در متون یافت نمی‌شوند. تحلیل آن‌ها می‌تواند به انسان‌شناسان کمک کند تا مطالعاتشان در زمینهٔ ایران را پیش ببرند.»

منبع: تاریخ ایرانی