نظریات اقتصاددانان کلاسیک در دوره قاجار و مشروطه

با توجه به مشکلات عدیده اقتصادی دوران قاجار و تلاش نخبگان در حل آن، یکی از شاخه‌های علوم غربی که مورد توجه قرار گرفت، اقتصاد بود. ملکم خان درخصوص لزوم توجه به علم اقتصاد نوشت: «از هر علم شمه‌ای در ایران بوده است؛ اما از علوم اکونومی پلیتیک که همه تازه و همه محصول این عهد است در ایران هرگز نبوده است.

رویکرد به علم اقتصاد
در تمام کتب ایرانی لفظی دایر بر اکونومی پلیتیک نیست و هیچ حکیم ایرانی بدون چند درس فرنگی هرگز نخواهد فهمید پول کاغذی یعنی چه و استقراض ملی به چه تدبیر ممکن است (ملکم خان، ۱۳۸۹، نامه ملکم خان به تاریخ، ۱۲۹۲ ه. ق: ۳۲)؛ و در جای دیگر می‌نویسد: «جای انکار نیست که ما در دوایر دولت آدم خیلی کم داریم ولیکن این را هم باید ملاحظه کرد که ترقی علوم، تکالیف وزرای ما را آسان کرده است از برای ما هیچ لازم نیست که تکالیف و چرخ راه‌آهن و قاعده بانک و اصول نظام اختراع بکنیم. راه جمیع این کار‌ها و دوای جمیع این درد‌های ما را مثل قواعد صرف و نحو نقطه به نقطه معین و در پیش روی ما گذاشته‌اند» (قانون، سال ۱۸۹۸، ش. ۴۱: ۲).

روزنامه اختر نیز درخصوص علمی نبودن اقتصاد در ایران می‌نویسد: «در ممالک شرقیه علم و سبک تجارت محدود به طبیعیات و عادیات است» (روزنامه اختر، ش. ۱۹، سال ۱۲۹۵: ۱۵۱). در روزنامه فرهنگ به تعدادی از علوم که با اقتصاد و تجارت در ارتباط هستند و یادگیری آنان برای ورود به عرصه اقتصاد از ملزومات است، اشاره می‌کند و می‌نویسد: «فهرستی از علوم که در مکتب‌خانه‌های فرنگ تدریس می‌شود و برای هرکس که مقصود ورود به عرصه تجارت را دارد، از واجبات است: زبان خارجه، حساب، جغرافیای تاریخی، ضبط دفاتر، اکونومی پلیتیک و رواج مسکوکات داخله و خارجه و نسیه‌کاری، معامله سندات بانک و خودبانک و صرافی و بیمه...» و فصلی از قانون و شریعت برمی‌شمرد (روزنامه فرهنگ، ش. ۷۶، سال دوم، ۶ محرم ۱۲۹۸: ۷).

این دوره تاریخ قاجار را شاید بتوان عنوان «دوره اقتصاد جنینی» در ایران نام نهاد. اگر علم اقتصاد مدرن در غرب در پی رنسانس و رفرماسیون پدید آمد و پدیده‌های یکسره درون‌زا برای آن سامان بود؛ اما در ایران آشنایی با علم اقتصاد مدرن، محصول مواجهه با امواج جسته گریخته مدرنیته بود و در این سامان یکسره برون‌زا (مالجو، ۱۳۸۷: ۱۷). یکی از معروف‌ترین مکاتب اقتصادی اروپا، مکتب اقتصادی کلاسیک بود.

کلاسیک‌ها به آن دسته از علما و دانشمندان اطلاق می‌شود که برای اولین بار در یک رشته مطالعات علمی و مدون را انجام داده‌اند. مباحث اقتصادی پیش از انتشار ثروت ملل آدام اسمیت (۱۱۴۱ ه. ق/ ۱۷۲۳م-۱۲۰۸ ه. ق/ ۱۷۹۰ م) اصلاح عمدتا به قضاوت در مورد عملکرد اقتصاد گرایش داشت تا یک تحلیل اقتصادی. کتاب ثروت ملل نقطه عطفی در ارائه نگرش تحلیلی به مسائل اقتصادی بود. در نظر اقتصاددانان کلاسیک به پیشگامی آدام اسمیت، عامل تولید به سه عامل زمین، سرمایه‌داری و نیروی کار محدود است.

در واقع، تلاش اسمیت به عنوان پایه‌گذار مکتب کلاسیک، این بود که عامل کار را در مقابل قوای طبیعت به عنوان مهم‌ترین محرک تولید بشناساند و این نتیجه را تفهیم کند که زمین و سرمایه بدون نیروی کار قادر به تولید کالا نخواهد بود.

در نظر آدام اسمیت، تمییز جامعه‌های متمدن از جوامع ابتدایی در افزایش ثروت ناشی از تقسیم کار است. اسمیت و کلاسیک‌ها مدافع تجارت آزاد و آزادی عملکرد بازار بودند. در نظر آدام اسمیت، مهم‌ترین اصلاح و پیشرفتی که در نیروی مولد کارگر پدید آمده یا به کار رفته است، ظاهرا نتیجه و اثر تقسیم کار بوده است. اثر تقسیم کار در دادوستد عمومی جامعه را وقتی خوب درک می‌کنیم که طرز عمل تقسیم کار را در یک کالای معین بررسی کنیم (اسمیت، ۱۳۵۷: ۷).

برخی از اقتصاددانان، چون شومپیتر اعتقاد دارند که نظریات اسمیت از ترکیب تفکرات فلاسفه و سیاستمداران ایجاد شده است (تفضلی، ۱۳۸۷: ۹۷). اقتصاددانان کلاسیک اعتقاد داشتند چنانچه آزادی فردی و اصل رقابت آزاد دادوستد فراهم شود نیازی به دخالت دولت نیست.

ایشان برای دولت سه وظیفه قائل هستند: ایجاد شرایطی که از طریق آن امنیت خارجه کشور را تامین کند؛ تامین و اداره سازمان‌هایی که امنیت داخلی کشور را تامین کند و تولید برخی از کالا‌های عمومی و فراهم آوردن خدمات اجتماعی که بخش‌خصوصی به طرزی سودمند نتواند آن را تولید و ارائه کند (قدیری‌اصل، ۶۶:۱۳۶۶).

دانشمند دیگر این مکتب ریکاردو در معروف‌ترین کتاب خود که با نام «اصول اقتصادی سیاسی مالیه» موضوع توزیع مالیات بین طبقات مختلف را برای اولین بار مورد توجه و بررسی قرار داده است. از مشهورترین نمایندگان این مکتب می‌توان از ریکاردو، مالتوس و استوارت میل نام برد.

انتظام مسکوکات و بانک‌ها (فروغی، ۱۳۸۷: ۲۴۴-۳۱۲). تاسیس شرکت‌ها (فروغی، ۱۳۸۷: ۳۷۲-۳۹۰). تنظیم مالیات (فروغی، ۱۳۸۷: ۴۰۱) از جمله موارد مطروحه در کتاب ثروت ملل آدام اسمیت است. در دوره قاجار به‌دلیل شرایط داخلی ایران و بی‌توجهی دولت به اقتصاد و رشد آن، نخبگان ایرانی به این نتیجه رسیده بودند که یکی از راه‌های نجات ایران از این بن‌بست اقتصادی، حمایت از بازار آزاد و کمرنگ کردن نقش دولت در اقتصاد است.

از این رو، به دنبال ترویج عقاید اقتصادی مکتبی بودند که عملکرد توجه به بازار آزاد و توجه به بخش‌خصوصی را مورد حمایت قرار دهد. در اینجا یادآوری این نکته ضروری است که قبل از این هم تلاش‌هایی برای اشاعه تفکرات اقتصادی غربیان در ایران صورت گرفته بود که مورد عنایت و پیگیری قرار نگرفت. در واقع، اولین متن اقتصادی که به فارسی ترجمه شده است، کتاب «ثروت ملل» سیسموند دوسیسموندی بود.

علت انتخاب این کتاب برای ترجمه معلوم نیست. (سیسموندی، ۱۳۸۶: ۱۲). این ترجمه که در سال ۱۳۰۰ ق. توسط مسیو ریشارخان فرانسوی صورت گرفته و در آن بازار آزاد و سرمایه‌داری صنعتی به نقد کشیده شده است مورد بی‌توجهی قرار گرفت و حتی به طبع نرسید.

در واقع، بی‌توجهی و فراموشی این کتاب در آن زمان عوامل رویکرد تعدادی از نخبگان به حمایت از اقتصاد بازار آزاد را به خوبی آشکار می‌سازد؛ چرا که در وضعیت اقتصادی آن زمان و سیطره دول بیگانه در اقتصاد ایران حتی اگر دولت قاجار به حمایت از اقتصاد داخلی علاقه‌ای هم داشت، قادر نبود در مقابل رقبای خارجی از صنایع داخلی حمایت کند؛ زیرا دولت زیر بار معاهدات بازرگانی رفته بود (آوری و دیگران، ۱۳۸۸، ج. ۴۶۴:۷).

دیدگاه‌های اقتصاددانان کلاسیک به وضوح در نوشته‌های روزنامه‌نگاران ایرانی دوره قاجار قابل مشاهده است: تاکید بر اصلاح اصول مالیه، تنظیم مالیات‌ها، اهمیت دادن به کار، لزوم ایجاد امنیت توسط دولت‌ها، لزوم تاسیس شرکت‌ها و بخش غیردولتی و پافشاری بر ایجاد راه‌آهن، همه راهکار‌هایی هستند که از تفکرات اقتصاد کلاسیک ملهم شده است؛ هر چند بیشتر این نویسندگان در نوشته‌هایشان به منشأ این نظریات اشاره‌ای نکرده‌اند. برای نمونه، تعدادی از این نوشته‌ها که به صورت غیرمستقیم به نظریات کلاسیک‌ها اشاره می‌کند، ذکر می‌شود.

ملکم در روزنامه قانون به کرات به این مولفه‌ها اشاره کرده است: «در هر ملکی که زیاد کار بکنند، اموال مردم زیاد می‌شود و در همان ملک وقتی که کم کار بکنند اموال مردم به همان نسبت کم می‌شود» (ملکم‌خان، ۱۳۲۷: ۲۰۰). در کل ایران هنوز یک کمپانی وجود ندارد. در کل ایران هنوز یک کارخانه ساخته نشده است.

هیچ ایل وحشی نیست که پول آن به رسوایی پول ایران تنزل کرده باشد (روزنامه قانون، نمره دویم، نمره شعبان ۱۳۰۷: ۱). عزل و نصب موافق قانون، تحصیل مالیات موافق قانون، مصارف دولت موافق قانون (روزنامه قانون، نمره اول، نمره رجب ۱۳۰۷: ۳).

در مورد ملکم باید گفت: او نمی‌توانست در علم اقتصاد تحصیل کرده باشد؛ هر چند ممکن است وی در جا‌هایی که موضوعات اقتصادی مورد بحث قرار می‌گرفتند؛ درس‌هایی فرا گرفته باشد. او می‌توانست معلومات خود را از مطالعه آثار کلاسیک علم اقتصاد مانند ثروت ملل آدام اسمیت یا اصول اقتصاد سیاسی و مالیات دیوید ریکاردو، به عنوان یک فرد تحصیلکرده پژوهشگر که در اروپا زندگی می‌کرد؛ به دست آورد ۲۰۱۰:۱۴.

(Dadkhah) واژه‌ای که هم عرض با سرمایه و پول در اکثر مقاله‌ها به چشم می‌خورد واژه ثروت بود که در موارد مختلف در مورد فواید آن اظهار نظر شده است (حبل المتین، تهران، س. اول، ش. ۲۴، ۲۱۴ ذی‌الحجه ۱۳۲۵ ه. ق: ۱-۲). روزنامه حبل‌المتین نیز در مقاله‌ای با عنوان «تجارت» به مواردی منشعب از دیدگاه‌های این مکتب اشاره می‌کند و می‌نویسد که ترقی تجارت و صناعت را دانشمندان ملل در موارد ذیل یافته‌اند: ۱- اصلاح اخلاق صناعین ۲- تدبیر در تنزل قیمت اشیا ۳- ابداع مدارس صناعتی ۴- قائم نمودن کارخانه‌ها و ماشین‌هایی که تعلیم‌یافتگان بتوانند علوم خود را به عمل بیاورند ۵- در هر کمپانی و شراکت و افتتاح کارخانه‌ها تا اندازه‌ای شرکت دولت لازم است (اما نه دولت ایران که بدتر اخلاق ملت را فاسد می‌نماید)؛ ۶- اشتهارات تجارتی (روزنامه حبل‌المتین، سال یازدهم، ش. ۱، جمادی‌الثانی ۱۳۲۱: ۶). در شماره دیگری روزنامه حبل‌المتین می‌نویسد:

راه‌آهن کدام دولت را پادشاه کشیده مال‌التجاره کدام ملت را دولت حمل کرده است (روزنامه حبل‌المتین، ش. ۳۱: ۱۵). تاکید بر محدود بودن نقش دولت در این نوشته‌ها واضح و روشن است که از مکتب کلاسیک برگرفته شده است. همین روزنامه در سلسله مقالاتی به شرح وظایف متقابل پادشاه (دولت) و مردم می‌پردازد و وظایف دولت را شامل موارد ذیل می‌داند: برقراری عدل، تنظیم امور زیربنایی، چون تلاش در زراعت و آبادانی مملکت و اقدام به استخراج معادن، کشیدن خط راه‌آهن (روزنامه ثریا، سال دوم، ش. ۳، رجب المرجب ۱۳۱۷، سال دوم، ش. ۵ و ۷ سال ۱۳۱۷: ۱۲).

روزنامه اختر نیز در اشاره‌ای غیرمستقیم به آزادسازی بازار و کم‌کردن نقش دولت می‌نویسد:

آن‌ها کی یک‌جا جمع شده و برای راه انداختن کار‌های سودمند کمپانی تشکیل داده یا از دولت امتیاز خواستند که اجازه نیافتند (روزنامه اختر، ش. ۳۴، سال ۱۵، ذیحجه ۲۷۶:۱۳۰۶). روزنامه ناصری در خصوص ایجاد شرکت در ایران و عدم موفقیت آن می‌نویسد: چند بار در امورات عمده اتفاق حاصل شده، چون بنیان آن بر قانون و قاعده نبود پس از چندی شیرازه آن اتفاق از هم گسسته شده است (روزنامه ناصری، ش. ۱۰، ۱۳صفر ۸:۱۳۱۵).

در جای دیگر «اختلاف حساب» را از دلایل عدم موفقیت شرکت‌ها در ایران می‌داند (روزنامه ناصری، ش. ۱۰، ۸ ربیع‌الاول ۵:۱۳۱۵).

روزنامه حکمت در مقاله «پیرامون راه‌آهن» از راه‌آهن به عنوان عروق و شریان ثروت در دنیا نام می‌برد (روزنامه حکمت، سال دهم، ۱۳۲۰ ه. ق، ش. ۱۵:۸۳۴). روزنامه آزاد در مقاله‌ای با عنوان فواید راه‌آهن در ایران به فواید متعدد راه‌آهن از جمله ترویج و افزایش تجارت اشاره می‌کند (روزنامه آزاد، نمره سوم، ج. ۲، ربیع‌الاخر سال ۶:۱۳۱۷).

روزنامه ثریا همچنین مقاله‌ای با عنوان «منافع تسویه راه‌ها» نوشته و در آن به مساله اهمیت راه‌ها در تجارت می‌پردازد (روزنامه ثریا، سال پنجم، ش. ۴۹، سال ۱۳۲۱ ه. ق: ۱۰).

این روزنامه در مقاله‌ای دیگر با عنوان فواید مسلمه راه‌آهن به اهمیت راه‌آهن و فواید حاصل از آن اشاره می‌کند (روزنامه ثریا، سال اول، ش. ۴۳، ربیع‌الثانی ۱۳۱۷ ه. ق:۲). روزنامه ثریا با اشاره به اهمیت مالیات و تنظیم آن به اجباری کردن مالیات‌ها اشاره می‌کند (روزنامه ثریا، سال اول، ش. ۶، ۱۳۱۶ ه. ق: ۱۰).

همچنین روزنامه حبل‌المتین در خصوص مالیات نوشت: امور مالیه دولت باید اصلاح شود از بیت‌المال مسلمین بیجا به احدی داده نشود و در اخذ مالیات حکم مساوات جاری آید. اساس رعیت‌داری و انتظام دو اثر جهادی در شماره نفوس است. نخست باید سرشماری بشود، اما در تحت انتظام که احدی در خارج نماند و باید مذهب و آیین و شغل و صنعت همگی معلوم و مشخص شود (حبل‌المتین، سال یازدهم، ش. ۱۱، سال ۹:۱۳۲۱).

ازمقاله‌ای به قلم علی بیگدلی و فاطمه قلاوند