راز یخچال‌های ۴۰۰ ساله مشهد!

نوائیان | وقتی از یخچال صحبت می‌کنیم، فوراً یخچال‌های خانگی و صنعتی امروزی یا درنهایت یخچال‌های طبیعی قرارگرفته در مناطق مرتفع و سردسیر به ذهن می‌رسد؛ اما در ایران و به تبع آن در مشهد، گونه‌ای ویژه از یخچال‌ها با خشت‌خام ساخته می‌شد که در تابستان یخ موردنیاز مردم را که به مصارف مختلف می‌رسید، تأمین می‌کرد؛ ظاهراً قدیمی‌ترین متنی که به توصیف این یخچال‌ها مبادرت ورزیده، سفرنامه شاردن است. با این‌حال، قدمت یخچال‌های بزرگ در ایران، خیلی بیشتر از این حرف‌هاست.

در مشهد، به صورت مشخص، از دوره صفویه به بعد، تعداد یخچال‌های شهر رو به افزایش گذاشت. بخش مهمی از این یخچال‌ها در غرب مشهد که به لحاظ ارتفاع و آب و هوا بهتر بود، قرار می‌گرفت. متأسفانه امروزه اثری از آثار این یخچال‌ها نیست.

مرکز تجمع این یخچال‌ها، در زاویه شمالی خیابان منتهی به دروازه قوچان فعلی (میدان توحید) بود. شکل یخچال‌های مشهد، مخروطی‌شکل، با دولایه دیوار بود و کف آن را به عمق یک‌ونیم متر گود کرده‌بودند.

در فصل زمستان، مسئول یخچال، آب را از نهر نادری که از وسط بالاخیابان عبور می‌کرد، به مخزن یخچال می‌رساند و پس از یخ‌زدن یک لایه ۱۰ سانتی‌متری آب، روی آن را با کاه می‌پوشاند و دوباره آب را وارد مخزن می‌کرد تا به همان ترتیب، یخ بزند.

بین لایه‌های ۱۰ سانتی یخ، کاه می‌ریختند تا هم عایق مناسبی باشد و هم مقاومت یخ را در برابر گرما بیشتر کند. به این ترتیب، مشهد تا اواسط تابستان، یخ داشت. بستنی‌فروش‌های اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی با همین یخ‌ها، بستنی درست می‌کردند؛ هرچند از خود یخ فقط برای سرد کردن بستنی استفاده می‌شد؛ اما بوی کاه که البته چندان خوشایند هم نبود، از همه بستنی‌ها به مشام می‌رسید!

منبع: روزنامه خراسان