حکایت جالب کاشت درخت در طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه
جهانگرد ایتالیایی که در ابتدای قرن یازدهم هجری و زمان سلطنت شاه عباس صفوی به تهران سفر کرده بود، در سفرنامه خود استانبول را به سروستان و تهران را به چنارستان تشبیه می‌کند.
طبق سرشماری رسمی که در سال ۱۳۸۲ از سوی سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران صورت گرفته و نتایج آن اعلام شده، در آن سال در کل خیابان ولی‌عصر(عج) ۸۹۴۸ اصله درخت چنار وجود داشت.
یک زمانی، روزی روزگاری که تهران هنوز این شکلی نبود، چنارها آنقدر زیاد بودند که حتی توجه جهانگردان خارجی را نیز به خود جلب کرده بودند تا جایی که برای نمونه «پیترو دلا واله» جهانگرد ایتالیایی که در ابتدای قرن یازدهم هجری و زمان سلطنت شاه عباس صفوی به تهران سفر کرده بود، در سفرنامه خود استانبول را به سروستان و تهران را به چنارستان تشبیه می‌کند. در همان دوره چنارهایی نیز به دستور شاه عباس صفوی در محدوده چهار باغ که بعدها به ارگ سلطنتی تغییرنام داد، کاشته شدند که به چنارهای عباسی یا شاه عباسی معروف بودند.
هنوز هم پس از چند قرن، در بیشتر خیابان‌های تهران، به‌ویژه خیابان‌ها و محله‌هایی که قدیمی‌تر هستند، درخت چنار وجود دارد. با این وجود وقتی اسم «چنار» به میان می‌آید، شاید در ذهن خیلی‌ها خیابان ولی‌عصر(عج) تداعی شود، طولانی‌ترین خیابان خاورمیانه با ۱۸ کیلومتر درازا که در محدوده شهری مناطق یک، سه، شش و ۱۱ قرار و از میدان تجریش تا میدان راه‌آهن امتداد دارد. خیابانی که برای بیشتر تهرانی‌ها خاطرات خوشی را همراه دارد و خیلی‌ها بارها و بارها به دلیل زیبایی آن، در آن قدم زده و پیاده‌روی کرده‌اند.
سال ۱۳۰۹ بود که مجلس شورای ملی، قانون توسعه خیابان‌های تهران را تصویب کرد و به این‌ترتیب جاده مخصوص پهلوی، مجوز ساخت گرفت. این جاده برای دسترسی راحت‌تر و اتصال تهران به شمیران از بین زمین‌های کشاورزی و تپه ماهورهای تهران می‌گذشت. عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من» با اشاره به کاشت چنارها در اوایل دهه ۲۰ خورشیدی، می‌نویسد: «به فاصله هر دومتر یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشته شد. بنابراین در دو سوی مسیر ۱۸ کیلومتری خیابان، ۱۸ هزار چنار کاشته شد. »
اما قطع این درختان از همان سالهای ابتدایی حیات چنارها در خیابان ولی‌عصر(عج) آغاز شد. چرا که این جاده که بعدها به خیابان تبدیل شده بود در ابتدا میان تپه ماهورها و زمین‌های کشاورزی ساخته شده و حالا با تغییرات شهری به خیابان‌های فرعی، کوچه و معبر نیاز داشت. همچنین خیلی از خانه‌های اعیانی که در اطراف این خیابان ساخته شدند، جلو خانه خود پلی تعبیه کردند که برای آن باید چنارها را قطع می‌کردند. دلیل دیگر خشک کردن یا قطع درختان چنار، نکته‌ای است که باز عبدالله مستوفی به آن اشاره می‌کند: «رفتگران که به هیزم در شب‌های سرد زمستان نیاز داشتند، پوست چنارها را دور تا دور به پهنای چند سانتی‌متر می‌کندند تا رشته آوندهایشان قطع و در نتیجه خشک شوند چرا که بریدن درخت خشک شده مانعی نداشت. »
از آن دوران، سال‌ها گذشته است و اکنون چنارهای تهران در احتضارند. طبق سرشماری رسمی که در سال ۱۳۸۲ از سوی سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران صورت گرفته و نتایج آن اعلام شده، در آن سال در کل خیابان ولی‌عصر(عج) ۸۹۴۸ اصله درخت چنار وجود داشت که ۷۹۲۲ اصله به نشانه سالم بودن کارت سبز، ۷۵۵ اصله چون در آغاز خشکی بودند کارت زرد و ۲۵۱ اصله که خشک شده و بیمار بودند، کارت قرمز گرفتند که به احتمال نزدیک به یقین پس از گذشت بیش از سالهای نسبتا طولانی از این سرشماری، در حال حاضر تعداد درختان خیابان ولی‌عصر(عج) بسیار کمتر از این تعداد است.
جوی‌های سیمانی بلای جان چنارها
کارشناسان عوامل زیادی را سبب خشکی و نابودی چنارهای تهران عنوان کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به کفسازی سیمانی و سنگی جوی‌های آب، ساخت‌وسازها و گودبرداری‌های عمیق کنار ریشه درختان، ریختن مصالح ساختمانی در ریشه و همین‌طور وجود گردوخاک ناشی ازساخت‌وساز روی برگهای درختان، قطع شاخه‌هایی که باطبقات بالایی ساختمان‌ها در تصادم بودند و همین‌طور محدود کردن نور محیطی برای درختان اشاره کرد.
دکتر نعمت‌الله‌خراسانی، عضو اتاق فکر سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران با بیان اینکه با توجه به توفان‌های اخیر و غرس دائمی درختان خشک شده، نمی‌توان رقم دقیق درختان را اعلام کرد می‌گوید: «در تهران به دلیل شرایط آب و هوایی و کم‌آبی که وجود دارد، درخت یکصدساله نداریم و نهایت عمر درختان چنار ۶۰ الی ۷۰ سال است. هرچند تک درختانی در برخی از مناطق مسکونی یا زیارتی وجود داشته‌اند که عمر نسبتاً طولانی داشته‌اند، همچون چنار امامزاده صالح که آن هم قطع شد، چرا که اگر چنارهای تهران به دیرزیستی برسند، از درون می‌پوسند و از بین می‌روند. این درحالی است که در زیستگاه‌هایی که درخت به‌صورت طبیعی می‌تواند رشد کند، عمر چنار به ۵۰۰ سال هم می‌رسد. »
به اعتقاد خراسانی، هرچه شرایط زیست درختان چنار نامناسب‌تر باشد، طول عمر آنها نیز کوتاه‌تر می‌شود. او می‌گوید: «بر اساس پژوهش‌هایی که در آلمان صورت گرفته، شرایط نامناسب عمر دیرزیستی درختان را گاه تا یک پنجم وگاه تا یک دهم کاهش می‌دهد. »
استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران، مجموعه اقدامات عمرانی و زیباسازی را که در محیط شهری روی می‌دهد، مهم‌ترین عامل خشکی درختان چنار شهر عنوان می‌کند. او توضیح می‌دهد: «پیاده‌راه‌سازی و سنگفرش پیاده‌روها، کندوکاو پیاده‌روها به دلیل سیم‌کشی برق و لوله‌کشی گاز، آب و فاضلاب، آسفالت و مفروش کردن بستر درخت و همین‌طور بلندمرتبه‌سازی از عواملی است که در سالهای اخیر باعث خشک شدن درختان چنار شده‌اند. »
خراسانی درباره مضرات ساخت‌وسازهای بلندمرتبه برای درختان و به‌ویژه درختان چنار می‌گوید: «برای ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه، گودبرداری‌های عمیقی صورت می‌گیرد، به این‌ترتیب آب‌های زیرزمینی حول و حوش درختان که به‌صورت طبیعی به شکل گودال در اختیار ریشه‌ها قرار می‌گرفته از دسترس درخت خارج و درخت با کمبود آب روبه‌رو می‌شود. همچنین در طول ساخت‌وساز بارها خاکبرداری صورت می‌گیرد و خاک‌های آهکی و سیمانی روی برگ درختان می‌نشیند و تنفس آنها را دچار مشکل می‌کند، از سویی دیگر بارها شده که نخاله‌های ساختمانی را در محلی نزدیک درختان دپو می‌کنند که باعث فشار و تنش به این درختان می‌شود. همچنین نباید فراموش کرد که ساختمان‌های بلندمرتبه و برجها باعث می‌شوند که درختان از نور طبیعی محروم شوند و به همین دلیل است که این درختان به وسط خیابان که نور بیشتری دارد متمایل می‌شوند. »
در همین رابطه دکتر سپیده تبسمی، گیاه‌شناس و متخصص محیط‌زیست نیز دلایل خشک شدن درختان چنار تهران را نرسیدن آب به ریشه این درختان می‌داند و می‌گوید: «موزاییک و سیمانی کردن جوی‌ها دلیل اصلی خشک شدن این درختان مقاوم است. سیمانی شدن خاک اطراف درختان باعث می‌شود آب نتواند به داخل خاک نفوذ کند. »
او جاری شدن آب باران و برف را بر سطح خیابان یکی دیگر از معضلات موزاییک کردن جوی‌ها عنوان می‌کند: «چون آب‌های ناشی از بارش برف و باران نمی‌توانند به خاک نفوذ کنند و تنها بر سطح خیابان‌ها جاری می‌شوند. این آب جاری شده بسیار آلوده است و همراه با خود آلاینده‌های روی آسفالت خیابان‌ها را وارد سفره‌های آب زیرزمینی می‌کند. »
این کارشناس محیط‌زیست معتقد است که بدون اینکه توجهی به درختان کهنسال خیابان‌ها شود در تمام سطح شهر تهران به نام بازسازی معابر از فضای اطراف این درختان کاسته می‌شود. موزاییک و سنگفرش جوی‌های آب، روی یک‌لایه سیمان قرار می‌گیرد که باز هم باعث آسیب به ریشه درختان می‌شود. این کار باعث می‌شود، ریشه‌های درختان نتوانند آب لازم را برای حیات‌شان به دست آورند. معمولاً پیمانکارها مسئولیت نوسازی پیاده‌روها و جوی‌ها را برعهده می‌گیرند و از آنجا که این پیمانکاران بر اساس متراژ موزاییک هزینه کار خود را از شهرداری‌ها دریافت می‌کنند، تا جایی که می‌توانند باغچه‌های حاشیه خیابان‌ها و حریم دور درختان را نیز موزاییک می‌کنند. »
چه باید کرد؟
آیا به راستی می‌توان درختان چنار تهران را نجات داد؟ دکتر نعمت اله خراسانی در این‌باره می‌گوید: «در تهران محدودیتی برای کاشت درخت چنار نیست. این درخت در قسمت‌های شمالی، مرکزی، غربی و شرقی بسیار شرایط مناسب دارد اما هرچه به سمت جنوب می‌رویم چون خاک سطحی به تدریج رسی می‌شود، شرایط رشد چنار هم سخت‌تر می‌شود. اما برای اینکه از تعداد چنارهای تهران کم نشود باید نهال آنها را از نو بکاریم و در زمانی که نهال است مراقب رشد آن باشیم که زیاد تکان نخورد و از آب کافی برخوردار باشد. »
این استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران با تأکید بر اینکه چنار بیماری یا آفت خاصی ندارد و درخت مناسبی برای رشد در تهران است و به حل معضل آلودگی هوای شهر نیز می‌تواند کمک کند می‌گوید: «باید خیابان ولی‌عصر(عج) را به‌صورت جوی پشته دربیاوریم. یعنی جوی آب را داخل خیابان قرار دهیم و به زیر زمین منتقل کنیم و قسمتی را که درختان قرار دارند، به‌صورت باغچه دربیاوریم و به شیوه قطره‌ای آبیاری کنیم. چنار به آب کافی و نور برای رشد نیاز دارد. اگر در اختیارش قرار دهیم، آنها هم رشد می‌کنند. »
چنارها کجا هستند؟
پیاده‌روی‌های بهاره و تابستانه در خیابان‌هایی مزه می‌دهد که سایه گسترده درخت داشته باشد، سبز باشد و خنک و نسیمی که از لابه‌لای برگهای درختان می‌وزد، سمفونی برگ‌ها را تکمیل کند. خیابانی که غیر از انسان‌ها پرنده‌ها نیز ساکن آن باشند.
در میان تمام خیابان‌های تهران که چنار در آنها دیده می‌شود، چند محله هستند که چنارهای بیشتر و دست نخورده‌تری دارند که در این نوشتار به برخی از آنهااشاره می‌کنیم.
یک؛ خیابان ولی‌عصر(عج) از میدان راه‌آهن تا تجریش که درختان چنارش شهره خاص و عام هستند. بهترین قسمت برای پیاده‌روی در این خیابان نیز از میدان ولی‌عصر(عج) به بالاست. حد فاصل پل پارک وی تا تجریش نیز زیباترین قسمت ولی‌عصر(عج) است که بیشترین تعداد درخت چنار را حفظ کرده است.
دو؛ خیابان ایتالیا حدفاصل خیابان قدس (نزدیک دانشگاه تهران) تا میدان فلسطین که علاوه بر درختان چنار زیبا و سرسبزش، بافت سنتی خانه‌های آن نیز تا حد زیادی حفظ شده است.
سه؛ خیابان فلسطین، حدفاصل میدان فلسطین تا خیابان پاستور که درختان بلندقامت چنار دارد و چون عرض خیابان کم است، تاج درختان چنار در دو سو به سمت هم متمایل شده و سایه ایجاد کرده است.
چهار؛ خیابان فرمانیه که هرچند به دلیل آب و هوای مساعد شمیرانات چنارهای آن خوب رشد کرده‌اند اما به دلیل افراشته شدن برج‌هایی سر به فلک کشیده در این خیابان نیز سایه دائمی حکمفرماست. خیلی از چنارهای خانه باغ‌های این خیابان نیز به دلیل ساخت‌وساز و برج‌سازی قطع شده‌اند.
پنج؛ خیابان پیروزی که در دو سوی این خیابان نیز درختان چناری حدود ۵۰ الی ۶۰ ساله وجود دارد. همچنین به دلیل وجود پادگان نیروی هوایی در این خیابان، تعداد درختان چناری که در محوطه پادگان قد افراشته نیز بسیار زیاد است.
ویژگی‌های درخت چنار
چنار درخت پهن برگی است که به آب و هوای معتدل و حتی نسبتاً سرد نیاز دارد. خاک چنار باید آبرفتی با رطوبت متعادل باشد. این درخت که گاهی ارتفاع آن حتی به ۳۰متر نیز می‌رسد، در خاک‌های کم عمق، سنگلاخی و آهکی رشد نمی‌کند. این درخت که قطر تنه آن‌گاه بیش از دومتر می‌شود، جزو رده‌بندی درختان دیرزیست به شمار می‌روند که در شرایط مناسب می‌توانند تا بیش از ۵۰۰ سال عمر کنند. چنار به دو صورت بذر و قلمه تکثیر می‌شود که تکثیر از طریق قلمه با شاخه‌های جوان یا پاجوش‌های درخت نسبت به بذر برتری دارد. نهال این درخت تا سن دو سالگی به مراقبت و آب فراوان نیاز دارد و نباید زیاد تکان داده شود. اواخر پاییز و فصل زمستان که درخت به خواب زمستانی رفته بهترین زمان برای کاشت نهال چنار است. بهتر است این درختان در فاصله چهار متری از هم کاشته شوند.
اما تهران به دلیل داشتن خاک لومی شنی بستر مناسبی برای رشد درختان چنار است. خاک لومی شنی مخلوطی از ماسه و شن و خاک سر است که از دامنه جنوبی رشته کوه البرز تا نزدیک میدان راه‌آهن را پوشانده و تا عمق یکصد متری زمین از همین خاک و شن آبرفتی است که برای رشد درختان و جریان آب در بستر آنها بسیار مناسب است.
چنارها را دریابیم
به‌طور سنتی، گونه چنار درخت رایج اکوسیستم تهران است. اما این روزها چنارهای پایتخت با خطر روبه‌رو هستند. بالارفتن میکروکلیما (ریزاقلیم) یکی از تهدیدهایی است که چنارها با آن روبه‌رو هستند چرا که اقلیم تهران در گذشته زمستان سرد و تابستان گرم داشت اما در سالهای اخیر شهر فراتر از حد مجاز گسترش یافت و به این‌ترتیب دمای مضاعفی بر تهران تحمیل شد به این‌ترتیب که هم اکنون دمای شهر تهران حدود ۴ الی ۵ درجه با دمای خارج شهر متفاوت و گرم‌تر است. بنابراین میکروکلیما نیز نسبت به پیشینه تاریخی آن بیشتر شد. هرچند بخشی از گرم شدن هوای امروز تهران را می‌توان به پدیده جهانی گرمایش زمین مربوط دانست اما بخش اعظمی از آن نیز مربوط به افزایش تعداد خودروها، خانه‌های مسکونی و ساخت‌وسازهایی است که این روزها در شهر صورت می‌گیرد. هرچه دما بیشتر باشد شرایط زندگی برای چنارها طاقت‌فرساتر می‌شود. به‌طوری که در حال حاضر چنارهای تهران دو خزان دارند یکی در پاییز و دیگری دراوج گرما، ماه‌های تیر و مرداد. علاوه بر افزایش دمای تهران، ساخت‌وسازهای نزدیک به درختی که صورت می‌گیرد، افزایش یافته. به این‌ترتیب فاصله سازه‌ها با درختان کم و ارتفاع آنها زیاد و مانع تهویه طبیعی شده که درختان به آن احتیاج داشتند و تاج آنها اجازه باز شدن ندارد. این نکته را نیز نباید فراموش کرد که درختان در طول روز گرما را جذب و در شب آن را پس می‌دهند و چنارها به خاطر سازه‌هایی که اطرافشان ساخته شده، گرمای مضاعفی را جذب و دفع می‌کند. همچنین عملیات ساخت‌وساز دستکم یک سال به طول می‌انجامد و در این مدت گرد وغبار سیمان و ماسه روی برگ‌ها و روزنه‌های درخت می‌نشیند و مانع تنفس آنها می‌شود. از سوی دیگر نمک‌پاشی در زمستان برای آب شدن برف‌ها و جلوگیری از سرخوردن عابران و خودروها یکی دیگر از عوامل تهدیدکننده چنارها و درخت‌های تهران به شمار می‌رود. برای نمونه در منطقه یک شهرداری تهران، مدیریت شهری به خاطر برف نیمه‌سنگین زمستان گذشته حجم بی‌حسابی از شن و نمک در سطح خیابان‌ها پاشید که این شن و نمک در بهار و تابستان آب و به نهرهایی سرازیر شد که درختان در آن ریشه دوانده بودند. غافل از آنکه نمک‌لایه زیرین درخت را خشک می‌کند و شاید یکی از دلایل سستی درختان در توفان گذشته هم همین مورد بوده باشد.
*هادی کاشانی، کارشناس فضای سبز شهری و عضو جمعیت داوطلبان سبز
منبع: همشهری آنلاین
