وقتی خدا ایران را نقاشی می‌کرد
سرزمین ایران به‌خاطر موقعیت ویژه جغرافیایی‌اش، پدیده‌های گوناگون و کم‌نظیر زمین‌شناختی را در خود جای داده؛ پدیده‌هایی که می‌توان نام «شگفتی‌های زمین‌شناختی ایران» را بر آنها گذاشت. بعضی از این پدیده‌ها در جهان کم‌نظیر و بعضی هم بی‌همتا هستند.
توده‌های به هم متصل از ستون‌های سنگی بلند و موازی، دهانه‌های آتشفشانی خاموش، گنبدهای نمکی زیبا، گسل‌ها و چین‌خوردگی‌های عظیم و زیبا. یک‌سو دهانه‌های آتشفشان‌مانندی که از آنها گِل بیرون می‌ریزد و یک سو چشمه‌هایی معدنی با ترکیبات آهکی.
همه‌جا هستند؛ در شرق و غرب و شمال و جنوب و مرکز ایران. کمتر کشوری را می‌توان یافت که پدیده‌های زمین‌شناسی را این‌چنین متنوع در خود جا داده باشد.
سرزمین ایران به‌خاطر موقعیت ویژه جغرافیایی‌اش، پدیده‌های گوناگون و کم‌نظیر زمین‌شناختی را در خود جای داده؛ پدیده‌هایی که می‌توان نام «شگفتی‌های زمین‌شناختی ایران» را بر آنها گذاشت. بعضی از این پدیده‌ها در جهان کم‌نظیر و بعضی هم بی‌همتا هستند.
گذشته از اینها، وجود این گوناگونی متنوع و گسترده در یک کشور، خود اتفاقی شگفت‌انگیز است. ایران در یکی از مناطق فعال زمین در گذشته و حال قرار دارد؛ در کمربند کوهزایی آلپ ـ هیمالیا و همچنین در محل تصادم و فشارش صفحه‌های قاره‌ای.
دو رشته کوه بزرگ ایران ـ زاگرس و البرز ـ از همین تصادم و فشارش‌ها پدید آمده و نقش بزرگی در شکل‌گیری اقلیم و چهره کنونی زمین در ایران داشته‌اند.
دو چاله یا فروافتادگی پهناور به نام‌های بیابان لوت و دشت کویر هم که بزرگ‌ترین پهنه‌های بیابانی ایرانی را شکل داده‌اند، از دیگر عواملی هستند که بر چهره زمین‌شناسی ایران تاثیر گسترده‌ای گذاشته‌اند، حال آنکه خود نیز حاصل حرکات و فرایندهای زمین شناختی پیشین هستند. در سرزمین ایران می‌توان نمونه‌هایی از قدیمی‌ترین سنگ‌های تاریخ پیدایش زمین را یافت و همزمان به تماشای تولد زمین در بخش‌های دیگر سرزمین نشست.
در جاهایی از ایران که زمین در حال بالا آمدن و زایش است، می‌توان رکوردهای شگفت‌انگیز زمین‌شناسی جهان را برشمرد؛ بزرگ‌ترین آتشفشان میان قاره‌ای جهان، بزرگ‌ترین زمین لغزش جهان، گسترده‌ترین پهنه کلوتی، یکی از مرتفع‌ترین دریاچه‌های آب شیرین جهان و... به جرات می‌توان ادعا کرد که به جز تعداد اندکی از پدیده‌ها، همه گونه پدیده‌های زمین‌شناختی جهان را می‌توان در ایران یافت.
زمین‌شناسان خارجی به ایران لقب «بهشت زمین‌شناسی» را داده‌اند؛ چراکه تمامی پدیده‌های زمین‌شناختی آن قابل مشاهده و تشخیص هستند. حال آنکه در بسیاری از نقاط جهان این پدیده‌ها توسط پوشش گیاهی یا یخ و برف از دید عموم پنهان شده‌اند.
در این نوشتار کوشش شده تا دیدنی‌ترین پدیده‌های زمین‌شناختی ایران مورد بررسی قرار گیرند. جمع‌آوری تصاویر از این پدیده‌های شگفت‌انگیز و منحصربه‌فرد که هر کدام در یک‌سوی ایران قرار دارند کاری بسیار دشوار است و مستلزم زمان زیاد که به‌خاطر سال‌ها کار و تحقیق مستمرتوسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی میسر شده است.
لایه‌های گسلی رنگارنگ
پدیده‌های ساختمانی اگرچه بیشتر مورد توجه کارشناسان قرار می‌گیرند اما غیرمتخصص‌ها هم گاه محو زیبایی و عظمت آنها می‌شوند. گسل‌ها و چین خوردگی‌ها از این گروه عوارض هستند.
هنگامی که اختلاف رنگ بین لایه‌های دربرگیرنده این عوارض زیاد باشد، نمود آنها بیشتر شده و تشخیص آنها آسان‌تر می‌شود؛ مثل همین چین‌خوردگی و گسل‌خوردگی دیدنی که در کناره بزرگراه زنجان ـ تبریز است.
فرسایش مریخی
به اینها کوه‌های مریخی یا مینیاتوری می‌گویند. کوه‌های سفید رنگی در نواحی نزدیک چابهار، که آثار فرسایش روی لایه‌های «نرم‌مارن» چشم‌اندازی بسیار دیدنی پدید آورده است.
نوع و جنس لایه‌های زمین و محل قرار گرفتن آنها در سرعت پیشرفت فرسایش و میزان آن موثر است. به همین خاطر در بخش‌های ساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان آثار فراوانی از فرسایش دیده می‌شود.
نقاشی نمک
وجود بیش از ۲۰۰ گنبد نمکی، ایران را به یکی از کشورهای استثنایی در جهان بدل کرده است. گنبدهای نمکی توده‌های بسیار بزرگ نمک هستند که به‌دلیل اختلاف وزن حجمی با لایه‌های دربرگیرنده و همچنین ویژگی الاستیک نمک، به طرف بالا و سطح زمین صعود می‌کنند و هنگام آمدن قطعات فراوانی از لایه‌های عمیق زمین را با خود به بالا حمل می‌کنند. تنوع رنگ در سنگ‌ها و کانی‌های گنبد نمکی فینو در شمال بندرعباس به خوبی در این تصویر مشخص است.
غولی از ماسه
این تصویر یک هرم ماسه‌ای غول‌پیکر در بیابان لوت است. تپه‌های ماسه بادی معروف‌ترین پدیده‌های بیابانی برای مردم هستند. این توده‌های بزرگ و گسترده شن و ماسه با رنگ و اندازه دانه‌های گوناگون در دو بیابان بزرگ ایران، لوت و دشت کویر با زیبایی چشمگیر پراکنده شده‌اند. پهنه‌ای که این تپه‌ها در لوت می‌پوشانند نزدیک به ۱۰ هزار کیلومتر مربع است. براساس برخی گزارش‌ها، بلندترین و بزرگ‌ترین هرم‌های ماسه‌ای جهان با بلندی نزدیک به ۵۰۰ متر در بیابان لوت قراردارند.
پهنه کویر
گستردگی بی‌انتها، چشم‌انداز بی‌نهایت و افق باز از ویژگی‌های بارز پهنه‌های کویری هستند. کویر که بسیاری به اشتباه این کلمه را به همه دشت‌های بیابانی اطلاق می‌کنند، منطقه‌ای گسترده و پست است که آب‌های جاری مناطق پیرامون به آن ختم شده و رسوبات خود را در آن محدوده برجای می‌گذارند.
از آنجا که لایه‌های زیرین غیرقابل نفوذ هستند، بر اثر گرمای زیاد هوا، آب به سرعت تبخیر شده و رسوبات زیادی در پهنه کویر باقی می‌ماند و به تدریج سخت شده و یک سطح محکم و نفوذناپذیر پدید می‌آید. در تصویر، ترک‌های گِلی دشت کویر را پس از بارش باران می‌بینید.
گِل‌های‌دوست‌داشتنی
گِل‌فشان‌هـا بـرای گردشگـران بسیار قابل‌توجه هستند. ویژگی ظاهری آنها شباهت زیادی به‌آتشفشان‌ها دارد با این تفاوت که به جای مواد مذاب، از آن گِل خارج می‌شود. گل‌فشان محلی است که روانه‌های گِلی به همراه گاز از درون زمین بیرون می‌آیند. این روانه‌ها در پیرامون حفره گل‌فشان تپه‌ای را می‌سازند که گاه بسیار بلند است. نمونه جالب این تپه‌ها همین گل‌فشان «نپک» در نزدیکی چابهار است.
انفجار آتشفشان
در ایران آتشفشان فعال وجود ندارد. اگرچه برخی فعالیت‌های محدود را می‌توان در آتشفشان تفتان مشاهده کرد، اما این فعالیت‌ها در حدی نیست که آن را یک آتشفشان فعال بدانیم.
در عوض، دهانه‌های آتشفشان‌های قدیمی در نقاط مختلف ایران پراکنده‌اند و از پدیده‌های دیدنی به شما می‌روند. در منطقه راین کرمان، ۱۴ دهانه آتشفشانی انفجاری وجود دارد که تا مدت‌ها تصور بر این بود که این دهانه‌ها بر اثر برخورد شهاب‌سنگ‌ها با زمین به‌وجود آمده‌اند.
چین و شکن زمین
بعضی از پدیده‌های ساختمانی ایران، نه تنها در ایران بلکه در دنیا کم‌نظیرند. تصاویر مربوط به این پدیده‌ها که توسط نگارنده در کنفرانس‌های بین‌المللی در کشورهای گوناگون نشان داده شده موجب همهمه و ابراز احساسات و تعجب حضار شده است. نمونه‌اش هم همین چشم‌انداز شگفت‌انگیز و بی‌همتا از چین‌خوردگی نزدیک گرمسار.
شهر خیالی لوت
کلوت‌ها معروف‌ترین پدیده‌های بیابان لوت هستند. این عوارض شامل تپه‌های کشیده، طولانی، هم‌راستا و از جنس مواد رسوبی هستند که در میان آنها گذرگاه‌های کانال مانندی با همان راستا شکل گرفته‌اند. بیشتر پژوهشگران نقش فرسایش بادی و آبی را باعث به‌وجود آمدن کلوت‌ها می‌دانند.
یکی از دیدنی‌ترین آنها شهر خیالی لوت است که از دوردست همانند شهری بزرگ و ویران به نظر می‌رسد. جاده شهداد به «ده‌سلم» از میان بخشی از کلوت‌های لوت می‌گذرد و چشم‌اندازهای شگفت‌انگیزی به رخ عابران می‌کشد.
چشمه هزار رنگ
چشمه‌های تراورتن‌ساز گونه‌ای از چشمه‌های معدنی هستند که آب آنها دارای مقادیر زیادی ترکیبات آهکی (کربنات کلسیم) است. وقتی آب به سطح زمین می‌رسد با تغییراتی مثل کاهش فشار محیط و تغییر دما روبه‌رو می‌شود و آهک خود را به صورت رسوب برجای می‌گذارد.
با گذشت زمان، حجم و گستره این رسوبات افزایش یافته و شکل‌های جالبی پدید می‌آورند. وجود ترکیباتی مانند آهن و گوگرد در آب این چشمه‌ها موجب رنگارنگ شدن رسوبات آنها می‌شود. تصویر، گوناگونی رنگ در چشمه‌ای تراورتن‌ساز در نزدیکی سلماس را نشان می‌دهد.
منشورهای سنگی
سرد شدن توده‌های آذرینی که به نزدیکی سطح زمین رسیده‌اند و انقباض آنها، موجب ایجاد این ساختار ویژه می‌شود. این توده‌ها که در زیرزمین تشکیل می‌شوند و بر اثر فرسایش، عملکرد گسل یا بریده شدن زمین توسط رودخانه، پدیدار می‌شوند، منشورهای بازالتی نام دارند؛ توده‌ای به هم متصل از ستون‌های سنگی بلند و موازی و با سطح مقطعی معمولا شش‌ضلعی. مثل همین منشورهای بازالتی در نزدیکی بیرجند.
دیدنی‌های فرسایش
فرسایش، اشکال و ریخت‌های عجیب و غریبی در لایه‌های گوناگون زمین پدید می‌آورد که همواره از دیدنی‌ترین پدیده‌های زمین‌شناختی به شمار می‌رفته‌اند. در تصویر بالا فرسایش و پدیدار شدن مناظر چشمگیر در حاشیه رود کارون را می‌بینید و تصویر پایین یکی از دیدنی‌ترین مناطق قشم را نشان می‌دهد؛ تنگه چاهکوه که نمونه‌ای زیبا از آثار فرسایش است.
منبع: همشهری
